در پایان سال ۲۰۲۳، بحران بهداشتی ناشی از مصرف فنتانیل در ایالات متحده زنگ خطر را به صدا درآورد. با این حال، ممکن است وضعیت با ظهور خانواده‌ای دیگر از مواد افیونی مصنوعی وخیم‌تر شود: نیتازین‌ها.
این دارو کاملاً جدید نیست. در دهه‌ی ۱۹۷۰، شیمیدانی به نام الکساندر شولگین درباره‌ی احتمال سوءاستفاده از خانواده‌ای از ترکیبات موسوم به بنزایمیدازول‌ها هشدار داده بود — و نیم‌قرن بعد، سخنان او به حقیقت پیوسته است. نیتازین‌ها (که مواد افیونی مصنوعی با هسته‌ی بنزایمیدازول هستند) اکنون به یکی از خطرناک‌ترین گروه‌های مواد روان‌گردان جدید بدل شده‌اند که موجب افزایش مسمومیت‌ها و مرگ‌های متعدد شده‌اند.
در حالی که منابع، ارقام هشداردهنده‌ای گزارش می‌دهند — مثلاً دولت بریتانیا بین ژوئن ۲۰۲۳ تا ژانویه ۲۰۲۵، مرگ ۴۰۰ نفر بر اثر نیتازین را ثبت کرده — نبود روش تحلیلی خاص برای شناسایی این مواد در ابتدای ظهورشان باعث شده که این ارقام تنها تخمینی باشند.
نیتازین‌ها چرا شیوع یافتند؟
این مواد به سرعت وارد بازار مواد مخدر تفننی شدند؛ دلایلی از جمله قدرت بسیار بالا (که حمل‌ونقل را آسان‌تر می‌کند)، وضعیت قانونی مبهم، ارزش اقتصادی بالا و نیز سادگی ساخت بدون نیاز به پیش‌ماده‌های کنترل‌شده، از عوامل اصلی آن بودند.
از آزمایشگاه تا خیابان
تاریخ نیتازین‌ها به دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ برمی‌گردد، زمانی که شرکت داروسازی سیبا-گایگی (Ciba-Geigy) آن‌ها را به عنوان مسکن‌های افیونی مصنوعی احتمالی توسعه داد.
مولکول‌های نیتازین نخستین انحراف عمده از ساختار شیمیایی مشخص مورفین را نشان می‌دادند — حتی پیش از آن‌که پاول یانسن فنتانیل را در سال ۱۹۶۰ سنتز کند.
اگرچه بسیاری از نیتازین‌ها در آزمایش‌های حیوانی قدرت ضددردی بیشتر از مورفین نشان دادند، اما هیچ‌کدام وارد بازار دارویی نشدند، زیرا فاصله‌ی میان دوز درمانی و دوز مرگبار در آن‌ها بسیار کم بود.
اما از سال ۲۰۱۹، یعنی زمانی که در چین و ایالات متحده کنترل‌های سختی بر تولید فنتانیل و مشتقات آن اعمال شد، آنالوگ‌های نیتازین ناگهان وارد بازار مواد مخدر تفننی شدند. ایزوتونیتازین نخستین نوعی بود که پدیدار شد و به سرعت انواع دیگری مانند متونیتازین، اتودس‌نیتازین و مشتقات متعدد دیگر نیز ظاهر شدند.
دارویی فوق‌العاده قوی
پژوهش‌های فارماکولوژیکی نشان داده‌اند که بسیاری از نیتازین‌ها اثری به‌شدت قوی دارند.
اگرچه آن‌ها مانند فنتانیل و مورفین به گیرنده‌های مو (mu receptors) متصل شده و آن‌ها را فعال می‌کنند، ولی با کارایی‌ای تا ۶۰ برابر فنتانیل این کار را انجام می‌دهند.
برخی از آنالوگ‌ها حتی تا ۱۰ برابر قوی‌تر از فنتانیل یا ۱۰۰ برابر قوی‌تر از مورفین هستند.
این قدرت بالا پیامدهای جدی برای سلامت عمومی دارد — حتی مقادیر بسیار ناچیز (در حد نانوگرم در میلی‌لیتر) می‌تواند مرگبار باشد.
ورود مستقیم به اروپا
نیتازین‌ها اکنون در خیابان‌های جهان در حال گسترش‌اند. تازه‌ترین آمار رسمی نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۲۴، این مواد در آسیا، اروپا، آمریکای شمالی، اقیانوسیه و آمریکای جنوبی مشاهده شده‌اند، و اروپا تا امروز بیشترین آسیب را دیده است.
برخلاف فنتانیل که از طریق مکزیک و ایالات متحده به اروپا راه یافت، نیتازین‌ها مستقیماً از آسیا و از مسیرهای متنوع‌تری وارد می‌شوند. انتظار می‌رود در ماه‌ها و سال‌های آینده، حضور نیتازین‌ها در اروپا افزایش یابد.
این مواد نه‌تنها به دلیل اثرات مستقیم‌شان خطرناک‌اند، بلکه وقتی به‌جای ماده‌ی فعال در داروها یا مواد مشابه، بدون آگاهی مصرف‌کننده جایگزین می‌شوند، می‌توانند کشنده باشند.
در ژانویه‌ی ۲۰۲۵، یک جوان ۲۲ ساله پس از مصرف قرص جعلی زاناکس (آلپرازولام) جان خود را از دست داد. سه ماه بعد، دوست ۲۱ ساله‌ی او نیز پس از مصرف قرص جعلی پرسوکت (اکسی‌کودون) درگذشت. در هر دو مورد، قرص‌ها حاوی نیتازین بودند.
خطرات اُوِردوز
یکی از مشکلات بزرگ در درمان مصرف بیش‌ازحد این مواد این است که برگرداندن اثر اُوِردوز دشوار است.
نالوکسان (Narcan) دارویی است که اثر مواد افیونی مانند هروئین، مورفین و فنتانیل را خنثی می‌کند، اما در برابر نیتازین‌ها اثر کمتری دارد.
پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که برخی از نیتازین‌ها بسیار آهسته از گیرنده‌های مو جدا می‌شوند، که این یعنی برای خنثی کردن اثرشان مقادیر بسیار بالاتری از نالوکسان لازم است.
چالش‌های شناسایی نیتازین‌ها
نیتازین‌ها مشکلات متعددی برای سم‌شناسی قانونی ایجاد کرده‌اند.
این مولکول‌ها در آزمایش‌های روتین طراحی‌شده برای شناسایی مورفین، هروئین یا فنتانیل قابل تشخیص نیستند.
از آن‌جا که در غلظت‌های بسیار پایین و با قدرت بالا مصرف می‌شوند، تنها با روش‌های تحلیلی بسیار حساس قابل شناسایی‌اند. افزون بر این، از آن‌جا که مشتقات جدید با ساختارهای بسیار مشابه به‌طور مداوم پدید می‌آیند، شناسایی هر مولکول خاص دشوار است و روش‌های تحلیلی باید دائماً به‌روز شوند.
قانون‌گذاری: بازی موش و گربه
تا ماه مارس ۲۰۲۵، تنها ده نوع نیتازین در سراسر جهان تحت کنترل قانونی قرار گرفته بودند، هرچند اکنون کشورهای بیشتری در حال تصویب قوانین هدفمند هستند.
چین که اصلی‌ترین کشور تولیدکننده است، در ژوئیه ۲۰۲۴ آنالوگ‌های نیتازین را به فهرست مواد کنترل‌شده افزود.
با این حال، کنترل یک ماده‌ی خاص معمولاً منجر به ظهور آنالوگ‌های جدید و کنترل‌نشده می‌شود.
قانون‌گذاری کلی (Generic legislation) مؤثرتر است، زیرا اجازه می‌دهد تعداد زیادی از مواد مرتبط شیمیایی به‌طور هم‌زمان کنترل شوند، بدون آن‌که لازم باشد هر یک جداگانه در قانون نام برده شود.
اما این روش خطر دارد: ممکن است تولیدکنندگان را تشویق کند تا مواد شیمیایی کاملاً جدید و ناشناخته‌ای بسازند که از محدوده‌ی قوانین موجود خارج‌اند.
رویکردی چندرشته‌ای
بحران نیتازین‌ها مشکلی پیچیده است و راه‌حل ساده‌ای ندارد.
این پدیده نمونه‌ی بارزی است از این‌که چگونه نوآوری‌های داروسازی گذشته می‌توانند به تهدیدهای بهداشت عمومی امروز تبدیل شوند.
ممنوعیت کشت تریاک در افغانستان توسط طالبان در سال ۲۰۲۲ ممکن است موجب افزایش سریع‌تر گرایش به مواد افیونی مصنوعی در اروپا شود و وضعیت نیتازین‌ها را بحرانی‌تر کند.
مقابله با این وضعیت نیازمند پاسخی هماهنگ است — با همکاری بی‌سابقه میان شیمیدانان، داروسازان، سم‌شناسان قانونی، متخصصان سلامت عمومی، قانون‌گذاران و جوامع درگیر.
فقط زمان نشان خواهد داد که آیا جامعه می‌تواند به‌سرعت برای مقابله با این تهدید نوظهور خود را سازگار کند یا نه.
اگر نتواند، نیتازین‌ها مانند دیگر مواد افیونی مصنوعی، پیش از اجرای اقدامات مؤثر کنترل و پیشگیری، مشکلات جدی ایجاد خواهند کرد.
