خبر های ویژه
14 تیر 1400
نگاهی به مسجد گوهرآقای یوخاری شهر شوشا ! + ویدئو
مسجد تبدیل به موزه نشد!
مطابق نوشته‌ی میرزا جمال قره باغی ساخت مسجد یوخاری گوهر آقا بر اساس فرمان ابراهیم خلیل خان در سال 1182 هجری قمری آغاز شد، ولی به علت جنگ های مختلف خوانین و طایفه ها و مسائل منطقه‌ای حدود بیش از یک صد سال، کار ساخت آن متوقف ماند؛ ابراهیم خان از طایفه‌ی جوانشیر بود که توانست حاکمیت مسلمانان را در منطقه‌ی قفقاز تحکیم بخشد، اما با اوج گیری قدرت طایفه‌ی قاجار به دفعات با آقا محمدخان قاجار درگیر شد اما در نهایت در یک اقدام آشتی جویانه دختر خود را به همسری فتحعلی شاه قاجار درآورد. ولی در نهایت توسط قشون روس به همراه همسر و یکی از دخترانش وجوان‌ترین پسرش کشته شد. روس ها برای جلوگیری از نافرمانی مسلمانان منطقه‌ی قره باغ پسر دیگر وی مهدی اوغلوخان جوانشیر را به جایش در جایگاه خان قره باغ منصوب کردند. بعد از گذشت یک صد و بیست سال ادامه‌ی احداث مسجد توسط کربلایی صفی خان قره باغی بنا بدستور گوهر آقا دختر ابراهیم خلیل خان ادامه یافت.
تبریز امروز:
ویدئویی کوتاه از مسجد
ساکنین ارمنی شوشای اشغالی بازسازی مسجد گوهرآغا را اتلاف هزینه می دانستند ، چون به نظر آنان مسلمانی در شهر نمانده بود که در مسجد عبادت کند، 85 درصد ساکنین شهر از آن رانده شده بودند و در عین حال آن را هزینه بیهوده می پنداشتند !
تمبر یادبود مسجد یوخاری گوهرآغا
کربلایی صفی‌خان نماینده‌ی سبک معماری قره باغ است ، او با تلفیق سبک سنتی و عناصر رومانتیک کارهای خود را اجرا می‌کرد . طرح های وی در آغدام و بردا از ساختارهای ساده براساس سنت های آذربایجان اجرا شده است. نمود عناصر خلاقیت قره باغی با منطق و هنرمندی و با استفاده از سنت های محلی است؛ او بر سر در مسجد گوهرآقای بالا به خط عربی تاریخ ساخت آن را به سال 1301 هجری قمری و با نام خودش درج کرده است. مساجد بردا ، آغدام و مسجد تاتار در اودسای اوکراین و مسجد قره باغلی‌لار شهر عشق آباد و عمارت های بسیار در قره باغ از کارهای او هستند. وی همچنین ناظر بر ساخت یک نوع تیپ خاصی از مساجد با ستون های سنگی و گنبدهای خاص در منطقه قره باغ است.
یوخاری گوهر آقا مسجیدی یا همان مسجد گوهر آقای بالا در شوشای آذربایجان واقع شده است. اکنون سال ها بعد از اشغال شوشا توسط ارامنه این مسجد تحت کنترل آنان قرار یافته بود، آذربایجان کنترل مناطق اشغالی را با آزادسازی نظامی بدست آورده است . به این مسجد نام مسجد بزرگ جامع گوهر آقا نیز اتلاق می‌گردد. دلیل نام گذاری آن به یوخاری؛ محل قرارگیری مسجد در بخش بالای شهر شوشا است تا از مسجد گوهرآقای اشاقی متمایز گردد.
هر دو مسجد به عنوان شاهکارهای معماری اسلامی و مشرق زمین و آذربایجان سمبل شهر شوشا شناخته می‌شوند. تفاوت ظاهری این دو مسجد در جای‌گیری مناره های این دو مسجد است که در آشاغی گوهر آقا مسجیدی یا همان مسجد گوهرآقای پائین، مناره ها در پشت سردر جای گرفته اند. مسجد گوهر آقای بالا در میدان مرتبط با خیابان "یوسف وزیر چمن زمینلی" قرار دارد که عمارت‌های مختلف همچون مدرسه دینی ؛ خانه و حجره و مغازه‌هایی را نیز شامل می‌باشد.
مطابق نوشته‌ی میرزا جمال قره باغی ساخت این مسجد بر اساس فرمان ابراهیم خلیل خان در سال 1182 هجری قمری آغاز شد، ولی به علت جنگ های مختلف خوانین و طایفه ها و مسائل منطقه‌ای حدود بیش از یک صد سال، کار ساخت آن متوقف ماند؛ ابراهیم خان از طایفه‌ی جوانشیر بود که توانست حاکمیت مسلمانان را در منطقه‌ی قفقاز تحکیم بخشد، اما با اوج گیری قدرت طایفه‌ی قاجار به دفعات با آقا محمدخان قاجار درگیر شد اما در نهایت در یک اقدام آشتی جویانه دختر خود را به همسری فتحعلی شاه قاجار درآورد. ولی در نهایت توسط قشون روس به همراه همسر و یکی از دخترانش وجوان‌ترین پسرش کشته شد. روس ها برای جلوگیری از نافرمانی مسلمانان منطقه‌ی قره باغ پسر دیگر وی مهدی اوغلوخان جوانشیر را به جایش در جایگاه خان قره باغ منصوب کردند. بعد از گذشت یک صد و بیست سال ادامه‌ی احداث مسجد توسط کربلایی صفی خان قره باغی بنا بدستور گوهر آقا دختر ابراهیم خلیل خان ادامه یافت.
صحن مسجد گوهر آقای بالا در سه سالن و به شکل مربع و در حدود 190 مترمربع است که با شش ستون سنگی از هم جدا شده اند. سه پری ایوان مسجد، به شکل قائم الزاویه می‌باشند. مسجد دارای دو مناره است که بالکن‌های آن ویژه‌ی بانوان نمازگزار می‌باشد. بخش داخلی صحن مسجد از دو پنجره‌ی دو لا نورگیری می‌کند.
بالکن مسجد با دو مناره شکل خود را می‌یابد. ساختمان مسجد از سنگ و منار های آن خشتی هستند. منارهای مسجد استوانه ای و هر پاگرد آن با کمربندهای خشتی تفکیک شده اند .
این الگوی معماری در اغلب مساجد قره باغ دیده می شوند که توسط کربلایی صفی خان قره باغی ساخته شده اند.
***
شهر شوشا یکی از دیدنی‌ترین قطب‌های جهانگردی قراباغ محسوب می‌شود یوخاری گوهر آغا مسجیدیو ، جاذبه‌ای منحصر به فرد و گوهری جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و تاریخ غنی اسلامی این منطقه است. پس از اشغال قره باغ در 1991، بر اثر فشارهای افکار عمومی و بین المللی ، گروه های اشغالگر ارمنی بر این باور بودند که با مرمت این مسجد و تبدیل آن به موزه هم از فشار افکار عمومی بکاهند و در کنار آن پوششی برای تخریب کل آثار اسلامی در منطقه فراهم آورند. روزنامه نیویورک تایمز ، روزنامه جمهوری اسلامی و سایت خبری بولتن نیوز گزارش هایی از مسجد منتشر ساختند ، احتمالا عناصر دیگر به همراه فشار افکار عمومی در این تصمیم گیری موثر بودند.
وبسایت وابسته به ارمنستان می نویسد ؛ گروه آرتساخ معتقد بود که باید این اثر معماری و دینی شاخص سده نوزدهم میلادی را مرمت کرد زیرا از توانی بالقوه برای تبدیل شدن به یک مرکز فرهنگی و آموزشی برخوردار است. همچنین، با بازسازی و با حفاظت از آن می‌توان اشتراکات عقیدتی و فرهنگی اقوام منطقه را آشکارتر ساخت. در 2014، بنیاد نوآوری‌ها برای توسعه ارمنستان (آی دی ای اِی) از طرح دولت آرتساخ پشتیبانی کرد. این بنیاد برنامه مرمت مسجد گوهر آقای یوخاری را مدون ساخت و اجرای آن را تضمین کرد. این برنامه به منزله بخشی از برنامه توسعه آرتساخ، در" طرح‌های ابتکاری توسعه ارمنستان"، گنجانده شد. برنامه توسعه آرتساخ مجری طرح‌هایی در زمینه حفاظت از میراث فرهنگی ارمنستان است. ترمیم مجتمع گوهر آقای یوخاری مقابل ساختمان مسجد، سازه مدرسه علمیه مجاور آن و محوطه تاریخی بیرونی ذیل این برنامه جامع قرار گرفت.
افراد و مؤسسه‌هایی چون دفتر معماری پارت سامان جهان ایران؛ دفتر معماری تی اف ای ارمنستان؛ دفتر مجموعه بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) در ارمنستان؛ لورنزو یورنیا، استاد دانشگاه پلی تکنیک میلان؛ دانشکده مطالعات شرق‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان و مهندس اکبر تقی زاده از صاحب نظران برجسته ایران در وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران از همراهان و مشاوران وزارت فرهنگ گروه ارامنستان در قاراباغ در اجرای این برنامه بودند.
ترمیم سازه‌های آجری قدیمی ـ آجر‌چینی طاق گنبد، سقف، کف شبستان، رویه مناره‌ها و دیوارهای آجری ساختمان ـ به استادکاران ایرانی سپرده شد. گروه ایرانی مسئولیت تهیه آجر مخصوص و دیگر مواد ساختمانی مورد نیاز را از منابع ایرانی بر عهده گرفت.
در اجرای کار صحن مسجد و مدرسه را کاملاً پاک‌سازی و آن را به وسایل روشنایی مجهزکردند. طاق فرسوده فلزی مسجد نیز برداشته و پس از اجرای آب‌بندی سرتاسری، با آجر فرش شد. هنرمندان ایرانی، در پی تکمیل سفت کاری ساختمان مدرسه علمیه جنب مسجد، به ترمیم تزیینات دیواری دیوارهای درونی و نمای بیرونی آن پرداختند. نقشه‌ها و نوشته‌های حکاکی شده بر روی دیوارها مرمت و بازسازی شد و به شکل اولیه خود درآمد. مسجد و مدرسه نیز پس از تکمیل وسایل روشنایی و تجهیز با امکانات کامل سمعی ـ بصری برای استفاده آماده شد.
مسجد و مرکز فرهنگی آن در حضور فرماندهان گروه جدایی طلب آرتساخ ، مدیران بنیاد گسترش و احیای میراث تاریخی ارمنستان، مهمانان عالی رتبه و کشیشان در 14 اکتبر2019میلادی مصادف با 22مهر1398شمسی رسماً گشایش یافت.
-
پلان مسجد
مقطع مسجد
نمای ورودی مسجد
در داخل مناره، پلکانی مارپیچ با 85 پله وجود دارد. این پلکان به سکوی مرتفعی منتهی می‌شود که برای مؤذن درنظر گرفته شده است.
پلکان داخل مناره
سه طاق موجود در نمای جلویی مسجد و دو منارۀ زیبای آن
سرگذشت مسجد گوهر آقای یوخاری در دوران شوروی
در 1966میلادی ، یوخاری گوهر آغا مسجیدی بنابر تصمیم مقامات شوروی، به موزه‌ای گویای تاریخ محلی در شوشا تبدیل شد. پیش از آن، این مکان انباری برای شعبه منطقه‌ای اتحادیه مصرف‌کنندگان بود. به دنبال این تصمیم، مسئولان از ساکنان شهر خواستند که برای غنی‌تر کردن موزه آثاری را که در مالکیت شخصی خودشان بود با موزه به اشتراک بگذارند. این آثار به سه گروه متعلق به قرن‌های هجدهم، نوزدهم و بیستم میلادی تقسیم‌بندی شد. در این طرح، عرضه آثار متعلق به خانات قراباغ ترجیح داشت. شمار اقلام به نمایش گذاشته شده به 5,500 مورد رسید. نقاشی‌های واسیلی ویریشچاگین، نقاش روس، نیز جزو مجموعه آثاری بود که نقاش در زمان اقامتش در شوشای در 1865م آنها را کشیده بود.
در محوطه مسجد، پیش از تبدیل شدن به موزه، تغییراتی ایجاد شد. سازه موزه، که رو به میدان است، به استثنای بال غربی مدرسه علمیه، برچیده شد و به جای آن یک پارک کوچک ساختند. موزه تا 1989م فعال بود. در دوره احیای ملی ـ مذهبی، که متعاقب فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق به وجود آمد، مساجد واقع در جمهوری آذربایجان بار دیگر به صورت انبوه بازگشایی شد. به همین دلیل، درباره لزوم احداث ساختمان جدید برای موزه در شوشا موضوعاتی پیش آمد اما با اشغال قراباغ از سوی ارامنه این برنامه‌ها معلق ماند تا آنجا که نیروهای ارمنستان ، شوشا را اشغال کردند.
کتیبه‌های مسجد گوهرآقای یوخاری
بر روی دیوارهای مسجد بالا، کتیبه‌هایی به زبان عربی و فارسی وجود دارد. کتیبه‌های عربی نمای مسجد شامل آیاتی از قرآن است.
کتیبۀ بخش شمالی دیوار، در ورودی مسجدتا سال‌ها، گوهرآقا عوارض موسوم به مالیات درگاه بازار را اخذ می‌کرد. براساس این نظام، بازرگانان بایستی برای مغازه‌هایشان نگهبان می‌گذاشتند، نور مغازه‌هایشان را تأمین می‌کردند و درخصوص هرگونه سرقتی که شب‌ها رخ می داد مسئولیت می‌پذیرفتند. این نظام، درآمدهای ثابتی را به وجود آورده بود. در 1822م، خانات قراباغ برچیده شد. از 1823م و متعاقب دستور یک ژنرال روس به نام یرمولوف، که اداره امور را در منطقه قفقاز برعهده داشت، درآمدهای ناشی از این مالیات به خزانه‌داری دولت واریز شد. به منزله غرامت 95,238 روبل به صورت نقره به گوهرآقا پرداخت کردند. در همان دوره‌ای که حکومت خان در حال افول بود گوهرآقا مالک ده روستا و چراگاهی بود که عشایر از آن استفاده می‌کردند. او در دوران حکومت روس‌ها، حق مالکیت این املاک را برای خود حفظ کرد. وی همچنین، از ثروت شخصی خود دارالشفاء برای مسافران ساخت و هزینه‌های مدارس علمیه را نیز تأمین می‌کرد. او با این کار سبب غنای کتابخانه‌های این مدارس و افزایش شمار کتاب‌های اسلامی آنها شد.
***
مدرسه علمیه یوخاری گوهر آغا مسجیدی، معروف به گوهریه ، مهم‌ترین مرکز آموزش‌های دینی در شوشا بود. نظام آموزشی اسلامی در شوشا در آن زمان قواعدی خاص داشت. مراکز آموزشی و مدارس اسلامی در شوشا تحت نظارت حکومت فعالیت نمی‌‌کردند. آنها از حمایت های مردمی استقبال می‌کردند آن هم در زمانی که پایه‌گذاران مراکز آموزشی و حتی، نمایندگان شاهان ترجیح می‌دادند شخصاً در این فعالیت‌ها مداخله کنند و نه از جایگاه یک دولتمرد. در آن زمان، دو نوع مرکز آموزشی وجود داشت که تحت نظارت مساجد یا به صورت مستقل فعالیت می‌کردند. این دو نوع مرکز شامل مکتب‌خانه و مدرسه علمیه بود. در واقع، مکتب‌خانه‌ها افراد را برای ورود به مدرسه علمیه آماده می‌کردند. این مکتب‌خانه‌ها در شوشا پیشینه‌ای به اندازه خود شهر دارند و قدمت آنها به قرن هجدهم میلادی می‌رسد. دروس اصلی‌ای که در این مکتب‌خانه‌ها تدریس می‌شد شامل رسم‌الخط عربی و قرآن بود. البته، برنامه درسی آموزش زبان ، شریعت اسلامی و دروس دیگری را نیز دربر می‌گرفت. بنابر مستندات موجود گوهرآقا از دو مکتب‌خانه در شوشا حمایت مالی می‌کرده است.
مدارس علمیه شوشا، برخلاف مکتب‌خانه‌ها تشکیلاتی گسترده و پیچیده داشتند. قاعده کلی در ساخت مدارس علمیه اسلامی به این صورت بود که آنها را به شکل مربع یا مستطیل بنا می‌کردند. در طبقات زیرین، حجره‌های طلاب قرار داشت و هریک از آنها متعلق به دو تا چهار طلبه بود. در حیاط بیشتر مدارس علمیه، فواره یا چشمه آب وجود داشت. براساس سنت این مدارس طلاب با مدرسان خود در این مکان‌ها مباحثه می‌کردند. طلبه‌های تازه وارد، پس از پذیرش در مدارس علمیه، زیر نظر طلبه‌های قدیمی‌تر درس می‌خواندند تا به سطح بالایی از دانش زبان عربی برسند. طلاب در این مدارس علاوه بر دروس دینی، که پایه و اساس برنامه آموزشی را تشکیل می‌داد، در زمینه اسلام، فلسفه، ریاضی، نجوم، ستاره‌شناسی، هندسه و حساب نیز تحصیل می‌کردند
***
مهندس اکبر تقی زاده اصل مدیرکل اسبق میراث فرهنگی آذربایجان شرقی و از صاحب نظران دربحث مرمت و احیای میراث فرهنگی در مورد بازسازی مسجد گوهرآقای یوخاری شوشا می گوید ؛ من براساس دعوت مدیر پایگاه کلیساهای تاریخی ایران برای همراهی در مرمت واحياء یوخاری گوهر آغا مسجیدی حاضر بودم ،اما پس از مرحله اول يعنى تهيه طرح مرمت مسجد ، درخواست انان مبتنی بر تغييركاربرى مسجد و تیدیل آن به موزه بود که بسیاری از اشیا آن در هنگام اشغال توسط ارمنستانی ها به تاراج رفته بود! حال می بایست طراحی برای تبدیل مسجد به موزه می گردید! واين برخلاف باورهاى علمى بنده ميباشد .
مهندس تقی زاده می گوید ، این نقطه جدایش من از پروژه بازسازی یوخاری گوهر آغا مسجیدی بود ؛ مسجد بازسازی شده بود و امکان تبدیل آن به موزه و کافه ممکن نبود، و در این پروژه حضور من بیش از این حد مقدور نبود! اساسا اعتقاد دارم كاربرى بناهاى ائينى بخاطراحترام به پيروان ان ائين هرگزنبايد عوض شود .
سال ها پیش از این و آزادسازی شوشا از دست اشغالگران ، مهندس تقی زاده بمن گفته بود که "به ارامنه گفتم وضع هرگز بدین منوال نخواهد ماند و شما مجبور به آشتی و گفتگو با آذربایجانی ها خواهید بود، کاری نکنید که امکان گفتگو وجود نداشته باشد و جای شرمندگی ایجاد شود."
ارتباط با تبریز امروز
اخبار ، گزارشات ، عکسها و فیلم های خود را برای ما ارسال دارید . برای ارسال میتوانید از طریق آدرس تلگرامی یا ایمیل استفاده کنید.
اشتراک در خبرنامه
برای اطلاع از آخرین خبرهای تبریز امروز در کانال تلگرام ما عضو شوید.
فرم تماس با تبریز امروز
کلیه حقوق این سایت متعلق به پایگاه خبری تبریز امروز بوده و استفاده از مطالب آن با ذکر منبع بلامانع
است.
طراحی وتولید
توسططراح وب سایت