نویسنده: شان لارنس
استادیار تاریخ، دانشگاه ویرجینیای غربی
وقتی به کنه‌ها فکر می‌کنید، ممکن است آنها را به شکل انگل‌های کابوس‌واری تصور کنید که در پیاده‌روی‌های آخر هفته یا عصرهای پارک شما را تعقیب می‌کنند.
ترس‌تان بی‌دلیل نیست. بیماری‌های منتقله توسط کنه‌ها، شایع‌ترین بیماری‌های منتقل‌شونده توسط ناقلان زنده (مثل حشرات یا کنه‌ها) در ایالات متحده‌اند. هر کنه در طول عمر خود از چندین حیوان تغذیه می‌کند و در این مسیر، ویروس‌ها و باکتری‌هایی را جذب می‌کند که می‌تواند در نیش بعدی خود به میزبان جدید منتقل کند. برخی از این عوامل بیماری‌زا برای انسان خطرناک‌اند و می‌توانند بیماری‌هایی ناتوان‌کننده یا حتی کشنده، مانند بیماری لایم، بابزیوز و تب لکه‌دار کوه‌های راکی ایجاد کنند.
اما در هر نیش این آفت سیری‌ناپذیر و آزاردهنده، گنجینه‌ای از تاریخ اجتماعی، محیط‌زیستی و اپیدمیولوژیک نیز نهفته است.
در بسیاری از موارد، اقدامات انسانی در گذشته دلیل اصلی گسترش این بیماری‌ها توسط کنه‌ها در زمان حال است. و همین موضوع است که کنه‌ها را برای تاریخ‌نگاران محیط‌زیست، همچون من، پدیده‌ای جالب توجه می‌کند.
جنگل‌هایی که تغییر کردند و خطر کنه را افزایش دادند
در قرن‌های هجدهم و نوزدهم، مهاجران نیمی از جنگل‌های شمال شرقی ایالات متحده را برای چوب، کشاورزی، شهرسازی و معدن‌کاوی نابود کردند. با این پاکسازی گسترده زمین، حیات‌وحش نیز دچار افت شدیدی شد. شکارچیان بزرگی مانند خرس و گرگ ناپدید شدند؛ و گوزن‌ها نیز از بین رفتند.
اما با حرکت کشاورزی به سمت غرب، مردم شمال‌شرقی آمریکا دوباره به ارزش‌های زیست‌محیطی و اقتصادی جنگل‌ها پی بردند و میلیون‌ها هکتار را به پوشش جنگلی بازگرداندند.
درخت‌ها رشد کردند. گیاه‌خوارانی مثل گوزن‌ها بازگشتند، اما شکارچیان بالادستی که جمعیت گوزن‌ها را کنترل می‌کردند، بازنگشتند. در نتیجه، جمعیت گوزن‌ها به‌سرعت رشد کرد. و با گوزن‌ها، کنه‌های گوزنی (Ixodes scapularis) بازگشتند که باکتری بورلیا بورگدورفری (عامل بیماری لایم) را در خود داشتند.
کنه‌ها با تغذیه از حیوانات آلوده این باکتری را دریافت می‌کنند و آن را به میزبان بعدی منتقل می‌کنند. در انسان، بیماری لایم می‌تواند موجب تب و خستگی شود و اگر درمان نشود، ممکن است به سیستم عصبی آسیب بزند.
از حدود دهه ۱۹۷۰، شمال‌شرق آمریکا به یکی از نقاط داغ جهانی برای بیماری لایم تبدیل شد. در سال ۲۰۲۳، بیش از ۸۹هزار آمریکایی به این بیماری مبتلا شدند؛ و احتمالا آمار واقعی بیشتر از این مقدار است.
سکونت انسان‌ها در مناطق کنه‌خیز کالیفرنیا
قرن‌هاست که الگوهای سکونت انسانی و سیاست‌های مربوط به استفاده از زمین، نقش مهمی در تعیین حضور و گسترش کنه‌ها و بیماری‌های آنها داشته است.
به بیان ساده: انسان‌ها زندگی را برای کنه‌ها راحت‌تر کرده‌اند تا در کنار ما رشد کنند و بیماری را گسترش دهند.
در کالیفرنیا، رشته‌کوه‌های داخلی شمالی و کوه‌های سانتا کروز که از شمال و جنوب به سان‌فرانسیسکو می‌رسند، هرگز به طور کامل قطع درخت نشده‌اند. شکارچیانی مانند شیرکوهی و کایوت هنوز در این مناطق وجود دارند.
اما رقابت برای مسکن باعث شده است که انسان‌ها به عمق مناطق طبیعی نفوذ کنند و این وضعیت، اکولوژی کنه‌ها را دگرگون کرده است.
در حالی که کنه‌های سیاه‌پای غربی (Ixodes pacificus) تمایل دارند در جنگل‌های بزرگ حضور یابند، اما باکتری عامل لایم بیشتر در قطعات کوچک و منزوی فضای سبز وجود دارد. در این نواحی منزوی، جونده‌ها و سایر میزبان‌های کنه رشد می‌کنند، زیرا از شکارچیان بزرگ که به قلمروهای وسیع نیاز دارند، در امان هستند.
تنوع زیستی کمتر و انزوای بیشتر باعث می‌شود که عفونت‌ها راحت‌تر در بین جمعیت میزبان‌ها گسترش یابند.
دره سیلیکون، در جنوب سان‌فرانسیسکو، به‌گونه‌ای رشد کرده که خانه‌ها در تپه‌ها به صورت پراکنده ساخته می‌شوند نه به‌صورت مجموعه‌های بزرگ متصل. این الگوی شطرنجی سکونت باعث قطعه‌قطعه شدن چشم‌انداز طبیعی شده و تهدیدی جدی برای بهداشت عمومی ایجاد کرده است.
میزبان‌های کمتر اما فشرده‌تر = کنه‌های آلوده بیشتر.
در حال حاضر، شش شهرستان در اطراف و درون سان‌فرانسیسکو، ۴۴٪ از کل موارد بیماری‌های منتقله از کنه در کالیفرنیا را به خود اختصاص داده‌اند.
درسی از دامداری تگزاس
دام‌های اهلی نیز در شکل‌گیری خطر بیماری‌های کنه‌زا نقش داشته‌اند.
در سال ۱۸۹۲، در نشستی از دامداران در آستین، تگزاس، دکتر بی. ای. راجرز نظریه‌ای جدید مطرح کرد: کنه‌ها عامل اصلی تب گاوی تگزاس هستند. این بیماری از قرن ۱۷ با گاوهایی از هند غربی و مکزیک وارد شده بود و تلفات سنگینی به دام‌ها وارد می‌کرد. اما نحوه گسترش آن نامشخص بود.
سردبیران مجله پزشکی تگزاس ایده کنه‌ها را به سخره گرفتند و نوشتند:
«ترشح مایع کنه، باور بر این است که همان سمی است که تب را ایجاد می‌کند… [و چون کنه‌ها هم مثل سایر تگزاسی‌ها تنباکو می‌جوند]، به احتمال زیاد این ترشح همان شیره تنباکو است!»
خوشبختانه، وزارت کشاورزی ایالات متحده با راجرز موافقت کرد. برنامه کنه‌زدایی تب گاوی که از ۱۹۰۶ آغاز شد، با تعیین زمان و مکان‌های خاص عبور دام‌ها، شیوع بیماری را کاهش داد.
تا سال ۱۹۳۸، منطقه قرنطینه‌ای به طول ۹۳۰ کیلومتر و عرض ۱۶ کیلومتر در امتداد مرز مکزیک ایجاد شد.
این استفاده نوآورانه از فضا به‌عنوان ابزاری برای بهداشت عمومی باعث شد تب گاوی از ۱۴ ایالت جنوبی تا سال ۱۹۴۳ ریشه‌کن شود.
کنه‌ها، محصول محیط خودشان‌اند
در سراسر جهان، وقتی پای بیماری‌های منتقله از کنه به میان می‌آید، موقعیت جغرافیایی اهمیت دارد.
برای مثال، کنه شکارچی (Hyalomma spp.) در منطقه مدیترانه و آسیا به‌عنوان یک مشکل شناخته می‌شود. در مرحله نوزادی از جانوران کوچکی مانند موش‌ها و خرگوش‌ها تغذیه می‌کند، اما در بزرگسالی دام‌های اهلی را ترجیح می‌دهد.
تا قرن نوزدهم، این کنه‌ها گاهی دردسرهایی برای چوپانان کوچ‌رو خاورمیانه ایجاد می‌کردند. اما در دهه ۱۸۵۰، امپراتوری عثمانی با تصویب قوانینی کوچ‌نشینان را مجبور به سکونت دائم و کشاورزی کرد. سرزمین‌های بکر به کشاورزان واگذار شد و این شرایط ایده‌آلی برای کنه‌ها ایجاد کرد.
نتیجه؟ در منطقه‌ای که امروز ترکیه نام دارد، شیوع بیماری‌های کنه‌ای افزایش یافت؛ از جمله تب خونریزی‌دهنده کریمه-کنگو که یک بیماری بالقوه کشنده است.
کنه‌ها را کجا باید جست‌وجو کرد و چگونه آنها را برداشت؟
شاید خیلی خواسته‌ی بزرگی باشد اگر انتظار داشته باشیم کسی نسبت به کنه‌ها احساس همدردی کند. آنها به‌هرحال انگل‌های خون‌خوارند.
اما شاید بد نباشد به خاطر بسپاریم که بدذات بودن کنه‌ها تقصیر خودشان نیست. آنها محصول محیط زیست‌شان هستند؛ محیطی که ما انسان‌ها نقش مهمی در شکل‌دادن به آن داشته‌ایم و آنها را به انگل‌هایی خطرناک تبدیل کرده‌ایم که امروزه ما را هدف قرار می‌دهند.
