چیزی عجیب درباره اعداد مربوط به "بازگشت بزرگ" آذربایجان وجود دارد.
مطلبی که در ۱۵ مه توسط رسانه نزدیک به دولت، Caliber.az، منتشر شد، فرآیند بازگشت آوارگان داخلی آذربایجانی (IDPs) به سرزمین‌هایی را بررسی می‌کند که در جریان جنگ دوم قره‌باغ توسط باکو بازپس گرفته شدند.
این مقاله بیان می‌کند که تا ابتدای ماه مه، جمعیت قره‌باغ کوهستانی و منطقه زنگه‌زور شرقی، سرزمین‌هایی که مدت‌ها تحت اشغال نیروهای ارمنی بودند، به حدود ۴۳,۰۰۰ نفر رسیده است. اکثریت قریب به اتفاق، بیش از ۲۸,۰۰۰ نفر، به‌عنوان ساکنان موقت طبقه‌بندی شده‌اند که در بازسازی زیرساخت‌ها و ساخت خانه‌های جدید برای اسکان ده‌ها هزار نفر از بازگشتی‌های مورد انتظار مشغول هستند. همچنین ۱,۱۵۰ دانشجو در مؤسسات آموزشی منطقه حضور دارند.
این گزارش می‌افزاید که ۱۳,۷۴۵ نفر که می‌توانند به‌عنوان آوارگان داخلی محسوب شوند، به این مناطق بازگشته‌اند. این تعداد نشان‌دهنده افزایش چشمگیر در سرعت بازگشت نسبت به اواخر سال ۲۰۲۴ است، زمانی که مقامات تعداد بازگشتی‌ها را حدود ۸,۰۰۰ نفر اعلام کرده بودند.
فرمانی که توسط رئیس‌جمهور آذربایجان، الهام علی‌اف، صادر و در اواخر سال ۲۰۲۱ تصویب شد، برنامه‌های بازسازی برای "مناطق اقتصادی" قره‌باغ و زنگه‌زور شرقی را تعیین کرد که شامل برنامه بازگشت با عنوان "بازگشت بزرگ" بود. فاز اول این برنامه بازگشت، هدفی برای اسکان ۱۴۰,۰۰۰ آواره داخلی تا پایان سال ۲۰۲۶ تعیین کرده بود.
با توجه به اعداد گزارش‌شده توسط Caliber، به نظر می‌رسد دولت برای دستیابی به این هدف با چالش مواجه خواهد شد.
اما این تنها بخشی از داستان است.
آمار بازگشت آوارگان در آذربایجان با ارقام منتشرشده توسط مرکز نظارت بر آوارگی داخلی (IDMC) و شورای پناهندگان نروژ درباره تعداد کلی آوارگان هم‌خوانی ندارد. داده‌های منتشرشده توسط این مرکز نشان می‌دهد که تعداد کلی آوارگان آذربایجانی در چهار سال گذشته اندکی افزایش یافته است.
آخرین گزارش این مرکز درباره آوارگی داخلی جهانی، تعداد آوارگان آذربایجانی را در سال ۲۰۲۴، ۶۵۸,۰۰۰ نفر اعلام کرده است که اکثر آنها در جریان مبارزه چنددهه‌ای بر سر قره‌باغ مجبور به ترک خانه‌های خود شدند. این تعداد اندکی بیشتر از ۶۵۵,۰۰۰ آواره ثبت‌شده در گزارش این مرکز درباره آمار آوارگان آذربایجان در سال ۲۰۲۱ است. این گزارش‌ها بر اساس اعداد اعلام‌شده توسط دولت تهیه شده‌اند، طبق گفته IDMC. در یک برگه اطلاعاتی در سال ۲۰۱۹ درباره آذربایجان، IDMC تعداد کلی آوارگان در این کشور را ۶۵۱,۴۵۸ نفر اعلام کرد که تقریباً به‌طور مساوی به دو دسته تقسیم می‌شدند: کسانی که نیازهای مسکن "حل‌نشده" داشتند و کسانی که "توسط دولت به‌عنوان اسکان‌یافته در مسکن موقت" گزارش شده بودند.
با وجود تناقض‌ها در اعداد و روندهای آوارگان، دولت آذربایجان هزینه‌های سنگینی برای توسعه این سرزمین‌ها صرف کرده است. برنامه بازسازی و "بازگشت بزرگ" در ابتدا هزینه‌ای معادل ۳۲ میلیارد منات (حدود ۱۸ میلیارد دلار) را پیش‌بینی کرده بود. در چهار سال گذشته، دولت حدود ۱۰.۳ میلیارد دلار برای بازسازی و بازگشت آوارگان تخصیص داده است.
مهم است که اشاره کنیم پس از تکمیل بازپس‌گیری مناطق تحت کنترل ارمنی‌ها در سپتامبر ۲۰۲۳، نیروهای آذربایجانی ساکنان ارمنی را تحت فشار قرار دادند تا منطقه را ترک کنند، عملی که برخی گروه‌های ناظر آن را "پاکسازی قومی" توصیف کرده‌اند. حدود ۱۰۰,۰۰۰ ارمنی به‌عنوان پناهنده مهاجرت کردند که اکثر آنها به خود ارمنستان رفتند.
حکمی که در اواخر سال ۲۰۲۳ توسط دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) صادر شد، از آذربایجان خواست که "از انجام هرگونه اقدام مستقیم یا غیرمستقیم که منجر به جلوگیری از بازگشت امن و سریع [ارامنه] آواره‌شده به خانه‌هایشان شود، خودداری کند" پس از پایان جنگ دوم قره‌باغ. تاکنون هیچ پناهنده ارمنی‌ای به‌عنوان بازگشته به قره‌باغ ثبت نشده است، و بسیاری از کسانی که اکنون در ارمنستان ساکن هستند، نسبت به بازگشت به سرزمین مادری خود تردید دارند.
