اهمیت نقاشی «فروشنده فرش» از دیدگاه نقش‌مایه‌های ترکی
فروشنده فرش – رنگ روغن روی بوم، عثمان حمدی بیگ، ۱۸۸۸، موزه دولتی برلین
پژوهشگران، فرش‌های شرقی را نماد «شکوه و تجمل شرق» می‌دانند.
از این منظر، نقش فرش در هنر نقاشی ترکی جایگاه بسیار مهمی دارد.
نقاشان شرق‌گرای اروپایی نیز از دیرباز با علاقه فراوان، فرش‌ها و نقش‌های ترکی را بر بوم می‌کشیدند.
این نقاشی‌ها نه‌تنها جلوه‌ای از شکوه بصری خلق می‌کردند،
بلکه از دیدگاه تاریخ هنر نیز اهمیت ویژه‌ای داشتند،
زیرا گاه تنها راه برای تاریخ‌گذاری فرش‌هایی که نمونهٔ واقعی‌شان از میان رفته بود،
تصویرشان در آثار این نقاشان بود.
در همین راستا، نقاشی «فروشنده فرش» اثر عثمان حمدی بیگ نیز یکی از نمونه‌های برجسته در این حوزه است.
زیرا فرشِ نقش‌شده در این اثر با نمونه‌ای که در فهرست آثار وقفی اداره کل اوقاف ترکیه ثبت شده،هم‌خوانی دارد.
به این ترتیب، میان هنر نقاشی و پژوهش‌های تاریخی و موزه‌ای
رابطه‌ای دو‌سویه و علمی شکل گرفته است.
در آثار عثمان حمدی بیگ، استفاده از چندین فرش در یک صحنه بسیار جلب‌توجه می‌کند.
او فضای داخلی یا بیرونی ساختمان‌ها را با دقتی بی‌نظیر ترسیم می‌کند
و فرش‌ها را به‌عنوان بخشی از تزئینات معماری به تصویر می‌کشد —
با رنگ‌ها و طرح‌هایی کاملاً وفادار به واقعیت.
در آثارش، فرش‌ها همیشه تنها وسیلهٔ تزئینی نیستند؛
بلکه معنا و کاربرد خاص خود را دارند.
برای نمونه، اگر فرشی در مقام سجادهٔ نماز نقاشی شده،
در همان صحنه شخصی را در حال نماز می‌بینیم.
او در نقاشی‌هایش، هر جزئی از فضای مذهبی را با دقت علمی نشان می‌دهد:
رحل قرآن، شمعدان، چراغ‌های روغنی، فرش‌ها، کتاب‌ها و لوحه‌های خطی —
همه با جزئیات کامل و هماهنگ،
چنان‌که در مجموع فضایی روحانی و زنده پدید می‌آورند.
در میان آثارش، نقاشی «فروشنده فرش» (۱۸۸۸) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
این اثر نه‌فقط نمونه‌ای درخشان از سبک هنری و دقت جزئی‌نگرانهٔ عثمان حمدی بیگ است،
بلکه به‌سبب شناسایی نقش‌مایهٔ دقیق فرش آن
و ارتباطش با فهرست رسمی آثار تاریخی،
در ردهٔ آثار شاخص و مرجع او قرار می‌گیرد.
نقاشی «فروشنده فرش» چه چیزی را روایت می‌کند؟
در نگاه نخست، فضایی رمزآلود و عرفانی توجه بیننده را جلب می‌کند.
چند تکه فرش کوچک بر زمین گسترده شده،
اما در مرکز صحنه، فرش بزرگ و سرخی بر دیوار یا نرده‌های سنگی آویخته است —
و این فرش، کانون اصلی اثر است.
با نگاهی دقیق، درمی‌یابیم که طرح آن از نوع فرش‌های اصیل آناتولی است.
زمینهٔ قرمز رنگ دارد و در مرکز آن نقش حشره‌ای با بال‌های گشوده دیده می‌شود
که به‌صورت نمادین و انتزاعی کشیده شده است.
در دو سوی این نقش، جفت‌جفت اشکال مشابهی در حالت تقارن قرار گرفته‌اند.
در انتهای بال‌ها شاخه‌هایی با گل‌های سنبل و میخک نقش بسته است.
حاشیهٔ زرد رنگ فرش با نقش‌های تکرارشونده‌ای از پرنده‌های کوچک درون قاب‌های مربع‌شکل تزئین شده،
و میان حاشیه و متن فرش، نوار باریکی از مثلث‌های دندانه‌دار (زیگزاگ) قرار دارد
که مرز تزئینی میان دو بخش را تشکیل می‌دهد.
دو حاشیهٔ باریک آبی‌رنگ نیز در دو سوی قاب اصلی دیده می‌شود.
اما نکتهٔ مهم دیگر در این اثر، تضاد میان شرق و غرب است.
در سمت چپ صحنه، مردی اروپایی با کلاه استعماری (کلاه کلنیال)
بر روی سکویی بلند نشسته است،
در حالی که روبه‌روی او، فروشندهٔ فرشِ عثمانی روی زمین نشسته است.
در پس‌زمینه، زنی اروپایی (احتمالاً همسر خریدار) اندکی عقب‌تر ایستاده
و در کنارشان دختر خردسالشان با کنجکاوی به فروشنده نگاه می‌کند.
پشت این گروه، دیواری با تزئینات غنی و اسلامی قرار دارد:
طاقچه‌هایی با گلدان‌های چینی، قهوه‌دان، کلاه‌خود، تفنگ‌های منقوش،
و دیگر اشیای درخشان شرقی.
این مجموعه از اشیاء، نمادی از ثروت و فرهنگ شرق است.
در واقع، عثمان حمدی در این اثر هم‌نشینی شرق و غرب را به‌نمایش می‌گذارد،
اما نه در رقابت، بلکه در نوعی گفت‌وگوی فرهنگی.
در میانهٔ این دو جهان، فرش آناتولی با رنگ‌ها و بافت‌های اسرارآمیزش،
نقطهٔ تلاقی معنوی شرق و غرب می‌شود.
از دید زیبایی‌شناسی، نقاشی سرشار از جزئیات معماری است:
طاق‌ها، قوس‌ها، کاشی‌کاری‌ها و نورپردازی دقیق،
که نشان‌دهندهٔ دانش عمیق نقاش در معماری اسلامی است.
برای بیننده، گویی در برابر عکسی زنده از قرن نوزدهم عثمانی ایستاده‌ایم. و این حس تصادفی نیست:
زیرا عثمان حمدی بیگ گاه از عکاسی واقعی برای طراحی دقیق فضا و بافت‌ها استفاده می‌کرد.
در تحلیل نمادشناسانه، می‌توان گفت مرد اروپایی که بر جای بلند نشسته،
نمایانگر نگاه متکبرانه‌ی غرب است،
در حالی که فروشنده‌ی شرقی، با وقار و صبر،
نماینده‌ی فرهنگ و اصالت شرق است —
و در میانه، فرش، نماد پیوند و گفت‌وگو میان این دو دنیاست.
عثمان حمدی بیگ تا زمان درگذشتش در ۲۴ فوریه ۱۹۱۰ زندگی خود را وقف هنر، فرهنگ و تاریخ سرزمینش کرد. او با بنیان‌گذاری موزه‌ها، آموزش هنر، و خلق آثار نقاشی بدیع،
در تاریخ هنر ترکیه جایگاه والایی دارد.
نقاشی‌های او، که در آن‌ها عناصر و نمادهای شرقی در قالبی غربی به تصویر کشیده شده‌اند، آغازگر فصلی تازه در نقاشی ترکی بودند. نمادگرایی موجود در آثارش هنوز هم مورد بحث هنرمندان و پژوهشگران استو همچنان الهام‌بخش نسل‌های آینده باقی مانده است.
عثمان حمدی بیگ (۱۸۴۲–۱۹۱۰)
عثمان حمدی بیگ، عثمانلی دورونین ان تانینمیش رئسامی، ارخئولوغو و موزی یئیچی‌سیدیر. او، استانبولدا دوغولوب و اوشاقلیق ایللریندن آوروپا مدنیه‌تینه، اینجاسانته و علمه بویوک ماراق گؤستریب. گنچلیک ایللرینده تحصیل آلاماق اوچون پاریسه گده‌ب، اوردا او دورون مشهور فرانسیز رئساملاریندن درس آلیب، آکادمیک رئالیزم اوسلوبونو موکمل اویرن‌یب.
عثمان حمدی، یالنیز رئسام دئییل — او، هم ده موآسیر ترکی‌یین ایلک ارخئولوغلارندان بیری سایی‌لیر. اونون ən مهم خدمت‌لرین‌دن بیری استانبول آرخئولوژی موزی‌یینی یاراتماسی‌دیر. او، هم‌چون سیدون (لبنان) قازینتی‌لارینا ره‌بریلیک ائدین اکسپدیسیا‌یایا و اورادان تاپیلان مشهور ایسگندر لاحدی نی (Alexander Sarcophagus) ترکی‌یه‌یه گئتیریب.
رئسام‌لیک فاعیلییتین‌ده عثمان حمدی، شرق موضوعلارینی ایشلسه‌ده، قارب قغرب اوریانتالیست‌لرندن فرقلی اولاراق، شرقی اگزوتیک و یا پریمی‌تیویک کیمی یوخ، مدنیه‌تی، آقıllی و منه‌وی دیرینلیه مالک بیر دنیا کیمی تقدیم ائدیب. اونون اساسلرین‌ده انسان فیگورلاری — مخصوصاً قادینلار — تحصیل آلان، کتاب اوخوان، دوشونن اوبازلار کیمی گؤستریلیر. بو، او دورونده قغرب اوریانتالیست‌لرین قادینی یالنیز پاسیو و بزه‌کلی اوباز کیمی تقدیم ائتمه‌سینه بیر نوع جواب ای‌دی.
عثمان حمدی بیگ، هم ده ترکی‌یده اینجاسانته تحصیلین قوروجولاریندان سایی‌لیر. او، “صنایع نفیسه مکتبی” (بوگونکی استانبول گوزل سانatlar اونیویرسیته‌سی) مکتبینی تاسیس ائدیب و بوردا گنج رئسام‌لارا آوروپا سطحینده اینجاسانته تحصیل وئر دیب. اونون فاعیلییتی سایی‌سینده عثمانلی‌دا رئسام‌لیک بیر پشه، علم و جمیئتین آئینه‌سی کیمی قبول اولونماقا باشلادی.
«فروشنده فرش» آسرینی گؤستردیگی معنی و ترک نقش‌لری
فروشنده فرش – بوم اوستونه رنگ روغن، عثمان حمدی بیگ، ۱۸۸۸، برلین دولتی موزی‌یی
آراشدیریجلار شرق فرش‌لرینی «شرقین شکوَه‌تی و لکسوسی» کیمی دییرلر. بو نکتدن، فرش نقش‌لری ترکی رئسامیچیلار اوچون چوخ مهم‌دیر.
اورینتالیس رئسام‌لار نیز فرش‌لری و ترکی نقش‌لری آراسانا علاقه‌له بویمه‌لری،
بو آثار نه یالنیز بصری شکوَه یاراتیر، بلکه تاریخ هنرین تاریخ‌لندیرماسی اوچون ده اهمیتی وار.
بو فرش‌لرین حقیقی نمونه‌لری بویمه‌لردن اولماسا، نقاشیلارین بویمه‌لری تنها تاریخ‌لندیرمه وسیله‌سی اولور.
عثمان حمدی بیگین فروشنده فرش آسرسی نیز بو زمینه‌ده بیری دییر، چون کی، بو آسرسینده نقش اولان فرش، وکیفلار دیوانی کاتالوغوندا کی نمونه‌سیله بیردیر. بو یوله، هنر و تاریخ تحقیقاتینی بینلندیرن علمی رابطه شکل الاچاق.
عثمان حمدی بیگ آثارینده، چوخ فرش ایستیفاده‌سی دایما دیقت چکر.
او ساخلا و بیر فضا داخلی و خارجی دقیق ترسیم ائدیر
و فرش‌لری معماری تزئیناتین بیر حصه‌سی کیمی گؤستریر —
رنگ و نقش‌لاری حقیقت‌یه صداقتله ایسته‌یله.
فرش‌لر همیشه یالنیز تزئینی دییل؛ کاربرد و معنی خاصلارینا گؤره یرله‌شیر.
میثالن، اگر فرش نماز سجاده‌سی کیمی گؤستریلسه،
صحنه‌ده نماز ادا ائدن بیر شحص هم اولار.
عثمان حمدی، آثارین ده هر جزئیاتینی دقیق گؤستریر:
قرآن رحل‌لری، شمعدان‌لار، چراغلار، کتاب‌لار و خطی لوحه‌لر —
همه جزییاتله و هماهنگ، فضایی روحانی و حیات‌دار ایجاد ائدیر.
فروشنده فرش (۱۸۸۸)
بو آسرس عثمان حمدی بیگین ən اؤنملی آثارندن بیری‌دیر.
بو آسرس نه یالنیز اوز سبک و دقت فنی نی گؤستریر، بلکه
فرش نقش‌لری و تاریخ‌لندیرمه‌ایله ilgisi سببلی نمونه و مرجع اولار.
آسرسین آنلاتدیقی هیکایه
اولا، فضای آسرس رمزآلود و عرفانی دیقت چکر.
آرتا کیچیک فرش‌لر یردن گسترلیر،
اما صحنه‌ده مرکزی فرش، قوچوق و قرمز رنگ، دیوار یا نرده‌لره آویخته‌دیر —
بو فرش، آسرسین مرکزی نقطه‌سی دییر.
نقش‌لرینه باخدیقدا، آناتولی فرشی اولدیغی آچیکدی.
قرمز زمینه وار و اورتاسینده کانادیلری اوچان بوجک نقش‌لری وار،
و این نقش، سمبولیک و انتزاعی کشیده بیری.
دو سوی نقش، جفت-جفت اورتاق شکل‌لر قرار الدی.
باللارین انتهاینده شاخه‌لرده سنبل و میخک گل‌لری نقش اولوب.
فرش حاشیه‌سی، زرد رنگده و کچیک قاب‌لرده پرنده‌لر و زیکزاک نوارلاری ایله تزئین اولوب.
دو طرف قاب اصلی، اینجه ماوی نوارلار هم وار.
شرق و غرب تضاد
اهم نکته: آسرس شرق-غرب تضادینی ایجار ائدیر.
چپ طرفده، مرد اروپایی با کلنیال کلاه، بلند یرده اوتو‌رور.
روی زمینده عثمانلی فروشنده اوتو‌رور.
آرتا، اروپایی زن (احتمالاً همسر) ایستیر، یانلاریندا کیچیک قیز اوچوک فروشنده‌یه با علاقه نگاه ائدیر.
پشت صحنه، تزئیناتلی دیوار وار:
گلدان، قهوه‌دان، کلاه‌خود، تفنگ منقوش، شمعدان و دیگر فرش‌لر —
بو اشیا شرقین شکوَه و ثروت نی نشان‌دیر.
عثمان حمدی، شرق و غربی رقابت نه، بلکه دیالوگ کیمی گؤستریر.
فرش، آناتولی فرشی، رنگ و نقش‌لریله
شرق و غربینی معنی دنیاسیندا مرکز اولار.
جزئیات معماری: قوس‌لر، طاق‌لر، کاشی‌کاری، نورپردازی —
همه دقیق و چشمگیر، نشان‌دهنده دانش عثمان حمدی در معماری اسلامی‌دیر.
بیننده حس ائدیر کی قرن ۱۹ عثمانلی ینی عکسین ناظر‌سی.
عثمان حمدی، بایسته‌سنده، عکس استفاده ائدرده فضای دقیق و بافت‌ها ایسته‌یله.
نمادشناسان می‌توانر کی، مرد اروپایی که بلند یرده اوتو‌رور،
غربین تکبرینی ایجار ائدیر،
عثمانلی فروشنده با صبر و وقار، فرهنگ و اصالت شرق نی نمایان ائدیر.
نتیجه
عثمان حمدی بیگ تا ۲۴ فوریه ۱۹۱۰
زندگی‌سینی هنر، فرهنگ و تاریخ سرزمینه وقـف ائدیب.
او با موزه‌سازی، تحصیل هنر و خلق آثار بی‌نظیر،
در تاریخ هنر ترکیه جایگاه والایی آلماقدا دیر.
آسرس‌لری، که شرق عناصرین غرب نگاه‌لری ایله تقدیم ائدیب،
ترکی رئسامی‌نده جدید صفحه‌سی آچوب.
سمبولیزم اثرلرین‌ده هنوز بحث‌لی و الهام‌بخش نسل جدید هنرمندان.
منابع
-
Bayraktar, Suzan, Osman Hamdi Bey’in Tablolarındaki Bazı Halı Tasvirleri ve Bu Halılardaki Motifin İrdelenmesi (2011), Vakıflar Dergisi, 36, s.179–193.
-
Tüybek, A., Baysal, A. F., & Sayın, A. Z. (2021). Osman Hamdi Bey’in Resimlerinde Geleneksel İzler, Konya Sanat (4), 52–64.
-
Tataroğlu, E. (2019). Osman Hamdi Bey: 19. Yüzyılın Türk Müzecisi, Devlet Adamı, Ressamı, Sanat Eğiticisi, Arkeoloğu, Milli Eğitim Dergisi, 48(221), 175–185.
