جان لویز، استاد مدیریت و استراتژی بین‌الملل، دانشگاه ساسکس
هلنا بارنارد، مدیر برنامه دکترای مؤسسه علوم کسب‌وکار گوردون، دانشگاه پرتوریا
در حالی‌که جنگ در اوکراین همچنان ادامه دارد، برخی شرکت‌های چندملیتی در حال آماده‌سازی بی‌سروصدا برای گرم شدن احتمالی روابط با روسیه هستند.
بسیاری از آن‌هایی که پس از تهاجم تمام‌عیار روسیه در سال ۲۰۲۲، با عجله از این کشور خارج شدند و دارایی‌های خود را فروختند، اکنون به‌نظر می‌رسد که در حال بازنگری در تصمیمات خود هستند. همچنین، به‌تدریج روشن می‌شود که برخی از این شرکت‌ها اساساً هیچ‌گاه به‌طور کامل کشور را ترک نکردند.
واضح است که واگذاری دارایی‌ها در بسیاری از موارد، بیشتر موقتی بوده تا دائمی – به‌گونه‌ای که شرکت‌ها بندهای "حق بازخرید" را در قراردادهای فروش خود گنجانده‌اند یا خروج خود را به شکلی ساختاربندی کرده‌اند که بازگشت در آینده ساده باشد.
این موضوع نباید تعجب‌آور باشد. پژوهش ما در خصوص واگذاری دارایی‌های خارجی در دوران آپارتاید آفریقای جنوبی نشان میدهد که این مسیر، پیش‌تر نیز در دنیای کسب‌وکار پیموده شده است.
در آفریقای جنوبی، تحریم‌ها به‌صورت ناخواسته موجب تقویت نخبگان تجاری سفیدپوستِ نزدیک به رژیم حاکم شدند. شرکت‌های چندملیتی تحت فشار افکار عمومی دارایی‌های خود را واگذار کردند – اغلب با تخفیف – و در نهایت آنها را با قیمت بالاتر دوباره خریداری کردند.
امروزه، احتمال دارد همان پویایی در روسیه نیز در حال تکرار باشد.
تعداد زیادی شرکت هنوز در روسیه مانده‌اند
در سال ۲۰۲۲، زمانی‌که روسیه به اوکراین حمله کرد، بیش از ۱۶۰۰ شرکت چندملیتی اعلام کردند که از روسیه خارج می‌شوند. با این حال، گزارش‌هایی در سال گذشته نشان داد که ۲۱۷۵ شرکت خارجی، از جمله برخی از همان‌هایی که اعلام کرده بودند در حال خروج هستند، همچنان در روسیه باقی مانده‌اند – و به‌تدریج حضورشان را آشکارتر کرده‌اند.
یکی از مدیران عامل در مصاحبه‌ای گفت که سرمایه‌گذاران "از نظر اخلاقی اهمیتی به فعالیت در روسیه نمی‌دهند" و افزود که اگر آنها خارج شوند، رقبا جای‌شان را خواهند گرفت.
حتی برای آن دسته از شرکت‌هایی که ظاهراً روسیه را ترک کرده‌اند، بسیاری از این خروج‌ها بیشتر نمادین بوده‌اند تا واقعی. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که حتی شرکت‌هایی که ادعا کرده‌اند کاملاً خارج شده‌اند، گزینه‌هایی برای بازگشت باقی گذاشته‌اند.
برای مثال، شرکت خودروسازی نیسان به‌نظر می‌رسد که در سال ۲۰۲۲ شرکت تابعه خود در روسیه را به شرکت دولتی NAMI فروخت، درحالی‌که قراردادی با بند بازخرید شش‌ساله امضا کرده بود. در بیانیه آن زمان، این شرکت اعلام کرد که شرایط فروش به آن اجازه میدهد "طی شش سال آینده، این مجموعه و فعالیت‌های آن را بازخرید کند".
شرکت زنجیره‌ای مک‌دونالد نیز ظاهراً می‌تواند کسب‌وکار خود در روسیه را تا پانزده سال آینده دوباره تصاحب کند. این شرکت در سال ۲۰۲۲ در بیانیه‌ای اعلام کرده بود که برای اولین بار در تاریخ خود، در حال خارج کردن «قوس طلایی» خود از یک بازار بزرگ است – اما این‌طور به‌نظر می‌رسید که همچنان امید به بازگشت دارد.
چنین ترتیباتی که اغلب در سکوت و پشت درهای بسته در قراردادهای خروج گنجانده می‌شوند، به شرکت‌های چندملیتی این امکان را می‌دهند که در کوتاه‌مدت با تحریم‌ها همراهی کنند، اما در عین حال درهای بازگشت را باز نگه دارند.
در بسیاری از موارد، عملیات شرکت‌ها بی‌وقفه و تحت مالکیت جدید ادامه یافته است. اگرچه نام برندها ممکن است در روسیه تغییر کرده باشند، اما کارکنان و طراحی محصولات تقریباً یکسان باقی مانده‌اند. در برخی موارد، زنجیره‌های تأمین خارجی و مالکیت معنوی (IP) نیز همچنان فعال هستند.
چه کسانی از این وضعیت سود می‌برند؟
تجربه آفریقای جنوبی درس‌های مهمی دارد. در دهه ۱۹۸۰، شرکت‌های خارجی تحت فشار سهام‌داران، فعالان حقوق بشر و دولت‌ها، اعلام کردند که از این کشور خارج می‌شوند. اما تعداد اندکی واقعاً ترک کردند. بیشتر آنها دارایی‌های خود را به نخبگان محلی فروختند – به گروه‌های تجاری قدرتمند و نزدیک به رژیم حاکم. سپس به‌صورت غیررسمی به تأمین کالا، اعطای مجوز برند و پشتیبانی از عملیات‌ها از طریق مسیرهای پنهان ادامه دادند.
هدف تحریم‌ها، تضعیف دولت مورد هدف است. اما مطالعه ما نشان داد که ارزش اقتصادی ایجادشده توسط شرکت‌های چندملیتی در آفریقای جنوبی از بین نرفت.
در روسیه، از سال ۲۰۲۲ شرکت‌های خارجی دارایی‌های خود را با تخفیف‌های بزرگ به الیگارش‌ها و نهادهای وابسته به دولت فروخته‌اند. در برخی موارد، خریداران شرکای دیرینه یا فرانچایزی‌های محلی بوده‌اند. در موارد دیگر، این‌ها نهادهایی بودند که برای مصرف‌کنندگان ناشناخته بودند، اما تصور می‌شد ارتباط نزدیکی با کرملین دارند.
پیامدها قابل پیش‌بینی‌اند. به‌جای تضعیف پایگاه اقتصادی رژیم، تحریم‌ها ممکن است آن را تقویت کرده باشند. همانند آفریقای جنوبی، خروج شرکت‌های خارجی به‌نظر می‌رسد موجب تقویت نخبگان داخلی و تجمع دارایی‌ها و قدرت بازار در دستان آنها شده است.
برخی از شرکت‌هایی که روسیه را ترک کرده‌اند، اکنون گزارش شده که تصمیم‌شان را بازنگری می‌کنند. مذاکراتی در پشت صحنه در جریان است که اگر شرایط تغییر کند، چگونه فعالیت‌هایشان را دوباره برقرار کنند. بازگشت آنها احتمالاً به‌واسطه ساختارهایی – مانند بندهای بازخرید، توافق‌نامه‌های صدور مجوز یا شراکت‌های محلی – که هنگام خروج تنظیم کرده‌اند، آسان خواهد بود.
این راهبرد بازتاب آن چیزی است که ما در آفریقای جنوبی شاهد بودیم. در دهه ۱۹۹۰، پس از پایان آپارتاید، شرکت‌های چندملیتی در مقیاسی وسیع به کشور بازگشتند. اما از صفر شروع نکردند. آنها دارایی‌های پیشین خود را – این بار با قیمت بالاتر – از نخبگان داخلی خریداری کردند.
به‌عبارت دیگر، در مورد آفریقای جنوبی، دوره‌ای که به‌ظاهر دوران خروج بود، اغلب دوران آمادگی دقیق برای بازگشت بود. در همین حال، مطالعه ما نشان داد که شرکت‌های بزرگ آفریقای جنوبی از سودهای خود استفاده کردند تا گسترش بین‌المللی پیدا کنند و سلطه خود را در اقتصاد جدید تثبیت نمایند.
پیامدهای ناخواسته
تحریم‌ها همچنان ابزار مهمی در دیپلماسی بین‌الملل هستند. اما تحقیقات ما نشان میدهد که اثربخشی آنها شدیداً به نحوه اجرای آنها توسط شرکت‌ها و همچنین به این بستگی دارد که دارایی‌های واگذارشده به چه کسانی می‌رسند. اگر این دارایی‌ها به‌صورت پی‌در‌پی به افراد مرتبط با رژیم‌های هدف برسند، نتیجه بلندمدت ممکن است تقویت همان رژیمی باشد که هدف فشار قرار گرفته بود.
سیاست تحریمی نباید فقط بر این تمرکز کند که آیا شرکت‌ها از کشور هدف خارج شده‌اند یا خیر؛ بلکه باید بر چگونگی و به‌چه‌کسی‌بودن این خروج‌ها نیز نظارت داشته باشد. بدون چنین توجهی، حتی نیک‌اندیش‌ترین اقدامات هم ممکن است به نتایجی ناخواسته بینجامند.
این بدان معناست که دولت‌ها باید فراتر از اعمال صرف تحریم‌ها بروند و سازوکارهایی برای شفاف‌سازی، نظارت و پاسخ‌گویی در مورد چگونگی ساختاربندی خروج شرکت‌ها طراحی کنند.
تحریم‌های اعمال‌شده علیه آفریقای جنوبی عموماً نقش مثبتی در پایان دادن به رژیم آپارتاید ایفا کردند. اما امروزه، در حالی‌که بیکاری و نابرابری همچنان بر اساس همان خطوط نهادی پیشین ادامه دارند، تجربه آفریقای جنوبی هشداری تاریخی روشن به همراه دارد. اگر هدف از تحریم‌ها، ارتقاء پاسخ‌گویی و ایجاد تغییر باشد، باید با دقت به آنچه پس از فرونشستن تیترهای خبری رخ میدهد توجه کرد.
منبع : 
https://theconversation.com/have-sanctions-against-russia-backfired-what-apartheid-era-south-africa-tells-us-about-who-may-be-profiting-257422
