خبر های ویژه
31 تیر 1402
گاز کشی بازار تاریخی تبریز خطر برای تخریب اثر ارزشمند ملی و جهانی
دکتر احد نژادابراهیمی
بازار تاریخی تبریز در وسعت یک کیلومتر مربع، به عنوان بزرگترین و وسیع ترین سازه آجری به هم پیوسته جهان در ۲۵ شهریور ۱۳۵۴ شمسی با شماره ثبت ۱۰۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. موضوع ثبت ملی بازار تاریخی تبریز تا حدود زیادی هجمه هایی از انحای مختلف تخریب این بازار را متوقف کرد.
تبریز امروز:
بازار تاریخی تبریز در وسعت یک کیلومتر مربع، به عنوان بزرگترین و وسیع ترین سازه آجری به هم پیوسته جهان در ۲۵ شهریور ۱۳۵۴ شمسی با شماره ثبت ۱۰۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. موضوع ثبت ملی بازار تاریخی تبریز تا حدود زیادی هجمه هایی از انحای مختلف تخریب این بازار را متوقف کرد. ابتدایی ترین تهدید جدی این بازار تاریخی شاید همزمان با احداث خیابان فردوسی به سال 1309.ش بر می گردد؛ در این ایام محمدعلی خان تربیت، شهردار تبریز بود و ایجاد میدان های جدید و خیابان های شهری مستقیم از اهداف دولت جدید بود که با شعار مدرنیزاسیون از بالا به پایین بدون توجه به زمینه در شهرها به احداث این قبیل فضاهای شهری اقدام می نمود. در تبریز هم تصمیم بر خیابان کشی دو معبر عمود بر هم با احداث خیابان شرقی- غربی (خ امام خمینی کنونی) با محوریت راه آهن و دروازه تهران و خیابان شمالی - جنوبی (خ فردوسی) با محوریت مسجد تاج الدین علیشاه تبریز و میدان صاحب آباد بود.
به جرات می توان گفت بازار تاریخی تبریز تنها بازار در گستره ایران بود، که توانست از این اتفاق نادرست جان سالم بدر ببرد. آن هم به سبب مقاومت بازاریان وقت و جلوگیری از امتداد یافتن خیابان فردوسی بود و این خیابان در مقابل مسجد مفید آقا، مسجد قزللی و سرای گرجیلر متوقف گردید؛ 30 سال بعد، احداث خیابان دارایی مجدداً تخریب بزرگترین سرای بازار تبریز موسوم به میرزا کاظم و میدان صاحب آباد را موجب گردید که بار دیگر با اعتراض اهالی و فرهنگ دوستان تبریزی روبرو شد. به این سبب امتداد یافتن این خیابان تا سال 1362.ش دچار وقفه شده و در همان سال شهرداری توانست با در سایه سالهای اولیه انقلاب و دفاع مقدس هشت ساله فرصت را عنیمت شمرده و خیابان دارایی را تکمیل کند و تخریب یکی از ارسن های مهم تاریخ معماری ایران و شهر تبریز را گردید؛ ولی تا به امروز کسی پاسخگوی اعتراض فرهنگ دوستان برای تخریب میدان صاحب آباد (صاحب الامر) نشده است؟!. یک بار هم موسی مهام، در مقام استاندار آذربایجان شرقی، تصمیم به تخریب گنبدهای بازار تاریخی تبریز می گیرد؛ ولی با مقاومت بازاریان، بازار تاریخی تبریز همچنان از گزند تخریب رهایی می یابد و می تواند با حفظ کالبد اصیل خود در سال 1354.ش در فهرست آثار ملی با شماره 1097 به ثبت برسد. این بازار پس از انقلاب اسلامی در سال 1357.ش، به عنوان یکی از کانون های انقلاب با داشتن مساجدی همچون مسجد مقبره، مسجد مطهری، مسجد قزللی و مسجد جامع همیشه مورد توجه بازاریان و ائمه جماعت و استانداران قرار گرفته است.
این توجه از چنان اهمیتی برخوردار بوده که از همان سال های اول انقلاب اقدام به مرمت و بازسازی تاق و گنبد و احیای فضاهای مذهبی و تجاری آن در صدر سیاست های حاکمیت بوده است. به موجب این حمایت و توجه ها، بازار تاریخی تبریز در سال 1389.ش با شماره ثبت ۱۳۴۶ به عنوان دوازدهمین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد. بازار تاریخی تبریز با داشتن حدود 5 هزار و ۵۰۰ باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۳۰ باب مسجد، ۲۰ باب راسته و راسته‌بازار، ۱۱ باب دالان، ۵ باب حمام و ۱۲ باب مدرسه به عنوان یکی از اصلی ترین مراکز داد و ستد مردم تبریز شناخته می‌شود. امروز می توان با جرات و شجاعت تمام اذعان کرد، یکی از افتخارات جمهوری اسلامی ایران توجه به مرمت و احیای بازار تاریخی تبریز می باشد؛ که توانسته است علاوه بر ثبت جهانی، جایزه معماری آقاخان یکی از معتبرترین جایزه های معماری جهان را به خود اختصاص دهد. برای آشکار کردن مساله اهمیت ثبت جهانی باید این نکته را گفت که تا ژانویه 2023 میلادی تنها 1157 اثر در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است، که از این تعداد 900 اثر فرهنگی، 218 اثر طبیعی و 39 اثر بصورت فرهنگی – طبیعی می باشند و با لزوم ذکر مجدد این نکته ایران تا این تاریخ 26 اثر در این فهرست شامل 24 اثر فرهنگی و 2 اثر طبیعی داشته است. وضعیت بسیار مناسب ایران نسبت به کشورهایی همچون عراق با 6 اثر، ترکیه با 17 اثر و عربستان با 6 اثر در این فهرست نشان دهنده مدیریت خوب در اهمیت دادن به معرفی و شناسایی ارزش این آثار در سطح جهانی است. ثبت جهانی یک اثر، شرایط ویژه ای را می طلبد که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- دست آوردی بی همتا از نبوغ هنری پیشینیان.
- نماد تبادل ارزش های بشر در حوزه فرهنگ در یک دوره زمانی مشخص.
- نشان دهنده سنت فرهنگی خاص که از بین رفته و یا هنوز زنده است.
- نمونه برجسته ای از معماری، فن آوری و یا چشم انداز.
- نمونه برجسته ای از سکونتگاه های باستانی بشر.
- ارتباط مستقیم و ملموس با حوادث، باورها و آثار ادبی ارزشمند.
براین اساس تلاش کشورهای مختلف، افزایش جایگاه فرهنگی و تمدنی خود از طریق ثبت جهانی در مناسبات بین المللی است تا توان مدیریتی خود را در سطح بین المللی نشان دهند؛ بی گمان حضور گردشگر و مسائل اقتصادی هم می تواند به عنوان اهداف فرعی مورد توجه قرار گیرد. در زمان ارائه پرونده ثبتی یک اثر، تعهداتی مورد توجه دولت ها در زمینه حفظ و نگهداری آثار ثبت شده در فهرست آثار جهانی است، که دولت ها به اجرای آن پایبند هستند. از موارد اصلی آن عدم انجام عمل یا اقدامی است که ساختار عمرانی و کالبدی، نظام مدیریتی، سیستم محیطی و روابط اجتماعی و اقتصادی اثر ثبت شده را خدشه دار کند. این موارد در قالب پلان مدیریت بصورت برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت به یونسکو ارائه می شود که باید گزارش های دوره ای به این سازمان ارسال گردد. در پی این گزارش ها، اگر یونسکو متوجه انجام کاری خلاف این مصوبه شود، با وارد شدن به مساله ممکن است آثار ثبتی را از فهرست خارج یا در فهرست آثار در معرض خطر قرار دهد. بنابراین لازم است کلیه اقدامات در این بناها با احتیاط و کارشناسی دقیق اتفاق بیافتد، چون انجام اقدامات شتاب زده توانایی آسیب به حیثیت و اعتبار بین المللی کشورها دارد.
بازار پس از آتش سوزی در ایکی قاپلی
در مورد بازار تاریخی تبریز از حدود 30 سال پیش و همزمان با تغییر الگوی گرمایش در کشور با ارائه گسترده انرژی گاز در گونه های مختلف، تجاری، مسکونی و مذهبی، مطالبه ای در بین بازاریان وجود داشت و آنها هم خواستار استفاده از این انرژی برای گرمایش خودشان در فصول سرد سال بودند. با توجه به اینکه ساختار بازار تاریخی و قرارگیری آن در فضاهای بسته و به هم پیوسته، نیازمند تمهیدات فراوانی می باشد، در صورت عدم توجه به تمهیدات علمی و اجرایی مخاطرات جبران ناپذیری ثمره آن خواهد بود. روزانه و در قالب اخبار مختلف، تخریب های ناشی از عدم رعایت اصول و معیارهای گازکشی مرتباً شنیده می شود. اهمیت این موضوع تا در حدی است که وزارت مسکن و شهرسازی، با اختصاص مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان به ضوابط و مقررات گازکشی طبیعی برای آن، مقررات و ضوابطی را مشخص نموده است. همه افراد متخصص امور ساختمان به نیکی می دانند آنچه مقررات ملی ساختمان را از سایر اسناد بالا دستی و آیین نامه ها متمایز می کند، الزامی بودن، اختصاری بودن و سازگار بودن آن با شرایط نیروی انسانی، کیفیت و کمیت مصالح ساختمانی، توان اقتصادی و اقلیم و محیط می باشد. در حقیقت مقررات ملی ساختمان مجموعه ای از بایدها و نبایدهای مورد نیاز ساخت و ساز می باشد که قانون گذار در اجرای ماده 33 قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان، مامور تهیه این مقررات شده است. بند 17 مبحث هفدهم مقررات ملی در خصوص تقسیم بندی ساختمان ها، آن را به سه دسته ساختمان های مسکونی، عمومی و خاص تقسیم می کند.
ساختمان هایی همچون بازار تاریخی تبریز، موزه ها، بناهای خاص مثل کتابخانه ها، مراکز اسناد و حتی ساختمان های آموزشی جزو ساختمان های عمومی و خاص دسته بندی می شوند. قانونگذار برای این قبیل ساختمان های عمومی و خاص مورد استفاده عام و عموم به صراحت اعلام کرده است؛ علاوه بر ضوابط پیش بینی شده که در مقررات ملی، عوامل متعدد دیگری در مورد این نوع ساختمان ها ایجاب می نماید؛ در این ساختمان ها ضرایب ایمنی بالاتری در مقابل خطرات ناشی از اتفاقات غیر مترقبه یا استفاده نادرست از گاز طبیعی اعمال گردد. همچنین با توجه به خطرات اصلی مترتب بر کاربرد غلط گاز طبیعی، مانند آتش سوزی، انفجار، گاززدگی و یا احتمال روی دادن انواع حوادث در ساختمان های عمومی و خاص که منجر به آسیب رساندن به سیستم لوله کشی گاز ساختمان گردد. نیز مواردی که حاضرین در ساختمان مجبور به فرار دسته جمعی و هجوم به طرف راه های خروج می گردند. مشاورین ذیربط موظف می باشند که کلیه احتمالات فوق را مدنظر قرار داده و علاوه بر مندرجات این بخش در صورت ضرورت، سایر شرایط ویژه ساختمان را نیز در ارتباط با خطرات گاز بررسی نمایند؛ بنابراین لازم است تمامی شرایط مورد بررسی جامع و کامل قرار گیرد. پس نبایستی بازار تاریخی تبریز را یک ساختمان معمولی و عادی در نظر گرفت؛ چون علاوه بر مسائل فنی، از نفایس ملی و جهانی می باشد. برای این منظور در سال 1382.ش، اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی مشاوری را برای بررسی موضوع تاسیسات الکتریکی، مکانیکی، سرمایش، گرمایش و فاضلاب بازار تاریخی تبریز انتخاب می کند؛ نتایج آن گزارش اذعان می کند که شرایط بازار تاریخی به گونه ای نیست که بتوان از انرژی مستقیم گاز در همه فضاهای بازار استفاده کرد، و باید از طریق موتور خانه مرکزی، اقدام به تامین انرژی گرمایشی بازار نمود. به این منظور 6 موتور خانه مرکزی پیش بینی و زمینه احداث آنها هم فراهم می گردد و یکی از این موتورخانه ها، جنب سرای امیر احداث و تجهیزات آن نیز خریداری می شود؛ ولی بنا به دلایلی هیچ وقت مورد استقبال بازاریان قرار نمی گیرد. البته حل عدم استقبال از طرف حاکمیت و نهادهای مسئول پیگیری نمی شود. وقوع دو آتش سوزی مهم در سرای دو دری، کمپانی و سقط فروشان، همواره این سوال جدی و نگران کننده عمیق را برای کارشناسان حوزه میراث فرهنگی به وجود آورده است که در صورت وجود گاز شهری در بازار تاریخی، چه تبعات و فاجعه ای را برای این بازار می توانست به همراه داشته باشد؟.
در دو سال اخیر، بحث گاز و استفاده از انرژی گاز برای حجرات بازار تاریخی تبریز، وارد مرحله متفاوت تری گردیده و این موضوع از یک اقدام کارشناسی و فنی به یک رویه سیاسی و اجتماعی تبدیل شده است. با ورود نهادهای غیر فنی و قول های داده شده وزیر محترم میراث فرهنگی در سال 1401.ش در جمع بازاریان برای حل مشکل گاز، این نگرانی را مجدد به وجود آورد. این رویه غیر فنی پیش گرفته شده بازار تاریخی تبریز و آینده آن را با چه مشکلاتی روبرو خواهد کرد. بازاریان به عنوان مطالبه گران اصلی استفاده از انرژی گاز برای گرمایش، خواستار استفاده از آن به هر نحو ممکن هستند. در این بین با فشارهایی که به نمایندگان و مدیران عالی و ارشد استانی آورده اند و با تغییر مدیریتی که در پایگاه جهانی بازار اخیراً انجام شده است، امیدوارند بتوانند با القای اینکه کارشناسان و مدیران میراث فرهنگی مخالف گاز کشی به بازار تاریخی تبریز هستند به راحتی گاز کشی را در بازار انجام دهند. این شیوه بدون کارشناسی، بازار تاریخی تبریز را در وضعیت خطرناک با آینده ای تاریک قرار می دهد، در صورتیکه شروط زیر در این رویه رعایت نشود:
- با توجه به اینکه بخاطر بسته بودن محیط فضای بازار تاریخی تبریز و عدم امکان استفاده از سیستم دفنی برای لوله گاز از طرف شرکت گاز و سازمان نظام مهندسی، در صورتیکه لوله کشی در جداره ها اتفاق بیافتد نمای منظری بازار دچار آسیب جدی خواهد شد.
- تمرکز گاز در لوله های گاز بصورت استفاده دفنی و غیر دفنی، موجب انفجار در فضاهای تاریخی بازار خواهد شد.
- مقررات نظام مهندسی ، مبحث 17 مقررات ملی ساختمان، به صراحت اشاره می کند که استفاده از شعله مستقیم در حجرات و مغازه های تجاری قدغن و ممنوع می باشد؛ چراکه امکان آتش سوزی را فراهم می کند.
کسانی که پافشار برای استفاده از گاز رسانی بدون در نظر داشتن مقدمات و زیرساخت های فنی هستند برای این سه موضوع چه برنامه ای دارند؟ آیا صرفا خواست یک مدیر ارشد یا فرد ذینفوذ برای بهره برداری سیاسی یا اجتماعی می تواند نافی مسئولیت کار کارشناسی و نادیده گرفتن اصول فنی باشد؟
حال به موضوع دیگری بنگریم که دولت جمهوری اسلامی چه چیزی را متعهد شده است. در تعهداتی که دولت جمهوری اسلامی به یونسکو داده است و خود را متعهد به اجرای آن دانسته است با عبارات لاتین زیر روبرو هستیم:
- All activities that may damage the core zone area are prohibited.
- All activates that may damage the base of the core zone or its historical integrity including creating canals for water pipes, electricity wires, gas or telephone cables, installing vibrators, excessive trembling, smoky or excessively noisy systems, all advertising billboards and posters in addition to excessive traffic are all prohibited.
در این تعهدات که پانوشت نقشه مصوب ارائه شده به یونسکو می باشد و دولت جمهوری اسلامی ایران به عنوان عضو یونسکو متعهد به رعایت آن شده است. کاملا مشخص می شود که اقدام بدون کارشناسی گازکشی کاملا قدغن و ممنوع می باشد؛ چون احتمال آسیب فنی اعم از انفجار و آتش سوزی دارد و علاوه بر اسناد یونسکو، خود مقررات ملی ساختمان هم به صراحت به آن اشاره نموده است. همچنین ایجاد علمک و لوله کشی در مقابل حجرات آسیب منظری غیر قابل جبرانی بر بدنه و پیکره بازار تاریخی تبریز وارد می کند؛ لذا لازم است که اولاً: همه کسانی که فشارهای سیاسی و اجتماعی برای این موضوع وارد می کنند، به صراحت مسئولیت و عواقب کار را بپذیرند، چون با شرایطی که پیش می رود علاوه بر آسیب های فنی و منظری، وجهه مدیریتی حاکمیت جمهوری اسلامی ایران در امور بین الملل نیز خدشه دار خواهد شد، دوماً: به طور شفاف اعلام کنند در صورت گازکشی بدون نظر کارشناسی فنی و اجرایی، عواقب تخریب های احتمالی را هم می پذیرند.
در پایان به عنوان راهکار به نظر می رسد: اولاً باید به مشاور کنونی در حال تهیه طرح اجازه داده شود که با آرامش کار خود را انجام دهد و نتایج فنی و اجرایی دقیق را با برنامه زمان بندی ارایه نماید. دوماً: بجای گازکشی، فکری اساسی برای گرمایش بازار انجام داد؛ برای این منظور راهکار ترکیبی مناسبترین راه است، یعنی به بخش هایی که خطرات فنی و آسیب های منظری کمتری دارد، با رعایت مسائل فنی و منظری گاز کشی کرد. ولی به برخی بخشها به هیچ وجه نباید گاز کشی کرد چون امکان فنی ندارد و دارای مخاطرات زیادی است. به جای آن می توان از نیروگاه های کوچک گازی که الان هم در برنامه وزارت نیرو قرار دارد استفاده کرد و گاز را به نیروی برق مورد استفاده در وسایل گرمایشی برقی تبدیل نمود؛ چون برای این بخش ها نیروی برق بهترین گزینه گرمایش می باشد که البته حمایت های دولتی را می طلبد.
احد نژادابراهیمی- مدیرعامل انجمن دوستداران میراث فرهنگی تبریز و استاد دانشگاه هنراسلامی تبریز
ارتباط با تبریز امروز
اخبار ، گزارشات ، عکسها و فیلم های خود را برای ما ارسال دارید . برای ارسال میتوانید از طریق آدرس تلگرامی یا ایمیل استفاده کنید.
اشتراک در خبرنامه
برای اطلاع از آخرین خبرهای تبریز امروز در کانال تلگرام ما عضو شوید.
فرم تماس با تبریز امروز
کلیه حقوق این سایت متعلق به پایگاه خبری تبریز امروز بوده و استفاده از مطالب آن با ذکر منبع بلامانع
است.
طراحی وتولید
توسططراح وب سایت