خبر های ویژه
26 تیر 1396
گذري بر تاريخ باغ رنگ و نگاره‌ها
قالی
قالي همبسته و يكپارچه است و در حد آدمي است. در خلوت او راه دارد و با او زندگي مي‌كند و روي هم نه چندان فراتر از افراد مي‌رود. و شايد از همين رواست كه زيباترين قالي‌ها كه خود ديرپاترين آنهاست. چيزي از اندوه و مواج و نافذ افسانه‌هاي گذشتگان نزديك دارد كه سخت با ما آشناست.
تبریز امروز:
مقدمه: آنچه ايران و روح و روان آن را مي‌توان شناخت در سه چيز است:
1- شعر ، 2- صنعت كاشي، 3- قالي
قالي همبسته و يكپارچه است و در حد آدمي است. در خلوت او راه دارد و با او زندگي مي‌كند و روي هم نه چندان فراتر از افراد مي‌رود. و شايد از همين رواست كه زيباترين قالي‌ها كه خود ديرپاترين آنهاست. چيزي از اندوه و مواج و نافذ افسانه‌هاي گذشتگان نزديك دارد كه سخت با ما آشناست. قالي باغ رنگ‌ها و نگاره‌هاست. جلوه قالي در هر زاوية تابش نور همواره يكسان نيست.
قالي بافي سرآغاز در ميان قبايل چادرنشين پديدار گشت كه عمدتاً كارشان گلّه‌داري بوده است. اينان پوست گوسفند را به جاي زير انداز چادرها و به صورت پوشش بر تن استفاده مي‌كردند كه به تدريج به ريسمان پشم و بافتن آن آغاز كرده و مهارت و تنوعي در كار بدست آورده و سرانجام قالي را اختراع كرده‌اند.
قديمي‌ترين قالي موجود توسط پروفسور رودنكو در سيبري در سال 1949 كشف شد كه در مقبرة شاهان سكايي در دويست كيلومتري جنوب شرقي بي‌ايسك و هشتاد كيلومتري مرز مغولستان در نقطه‌اي به نام پازيريك ميان يخ ها كشف شده است.
پروفسور رودنكو معتقد است كه اين قالي كارماد يا پارس و يا پارتهاست براي پي بردن به سابقه ديرين قاليبافي در ايران مي‌توان به نوشته‌ها و مداركي كه بيش از دو هزار سال پيش پراكنده به جا مانده است، استنفاد كرد. در قديمي‌ترين اين نوشته‌ها كه از آن گزنوفون (سردار و مورخ يوناني و شاگرد سقراط) است اشاره‌اي به قالي، روي هم رفته مبهم است و نمي‌توان به قطع گفت كه سخن از همين نوع بافتني كه امروز هست مي‌رود. ابعاداين قالي قديمي 89/1× 89/1 متر است و نقوش آن احتمالاً مربوط به دورة هخامنشي است. قالي پازيريك يك قالي پشمي است با رنگهاي گياهي.
نقوش آن سواركاران كه يك در ميان روي اسب نشسته‌اند كه دُم اسبها بافته شده‌اند و حاشيه ديگر گوزنهايي هستند خالدار كه در حال چرا كردن هستند روي بدن گوزنهاي خالدار اعضاي داخلي بدنشان نشان داده شده است نقش جانوران افسانه‌اي با سر عقاب و بدن شير نيز در حاشية ديگر است. و يك حاشية كوچك گلدار- نقوش اين فرش به نقش برجسته‌هاي هخامنشي شبيه است.
در واقع قدمت قالي به 500 سال ق.م مي‌رسد. و نقش گل كه در متن تكرار شده است احتمالا نماد درفش كاوياني است كه در متن آمده كه به دورة ساسانيان و اشكانيان بر مي‌گردد. گره‌هاي اين فرش به شيوة گره‌هاي قالي ايران شباهت دارد.
- يادگارهاي زيرين
از دوران شگفتني خاص هنر قالي (قرن دهم و يازدهم) اينك نمونه‌هاي نسبتاً فراواني در گوشه و كنار جهان در موزه‌هاي عمومي يا مجموعه‌هاي شخصي وجود دارد.
الف- قالي هاي دوران صفوي
قالي شكارگاه (موزة پولدي پتزولي ميلان) مربوط به تاريخ 929 هجري
- قالي شيخ صفي‌الدين اردبيلي (موزه ويكتوريا آلبرت لندن) مربوط به 939 هجري
ب – قالي هاي دوران كريم خان‌زند
نقش گلداني مربوط به 1179 هجري
قالي شكارگاه (موزة پولدي پتزولي ميلان)
قديمي‌ترين قالي تاريخ‌دار ايراني است نقش آن ترنج هشت گوشه و سبز رنگ متن آن آبي سير است و زمينه لچک و ترنج آبي سير و حاشية اصلي سرخ خوش رنگ لاكي و حاشية كوچك، زرد است. نقش متن ترنج عبارتست از شاخه‌هاي نازك در هم به رنگ سبز با برگ و شكوفة ريز و گلهاي ختايي و ستاره‌اي به رنگ مختلف در وسط ترنج قابي است كه در آن چنين نوشته شده است.
شد از سعي غياث الدين جامي بدين خوبي تمام اين كار نامي
انواع جانوران درنده و چرنده مانند شير، خرس، گرگ، گراز، آهو، گوزن و بزكوهي شكارچيان سو به آهنگي گردان در تكاپوي حمله و گريزانندو از آن گذشته انواع پرندگان، جنگل و دشت آنجا در پروازند، اندازه قالي 95/6 × 23/3 است و در آن بيست رنگ مختلف با مايه‌هاي شاداب و دل انگيز به كار رفته است.
تارو پود آن ابريشم است. اين قالي در كاشان بافته شده كه طرح آن به سلطان محمد شاگرد محمد بهزاد نسبت داده مي‌شود.
- قالي شيخ صفي‌الدين اردبيلي
در واقع اين قالي جفت است و در ربع چهارم قرن نوزدهم به وسيله كمپاني زيگلر كه در تبريز نمايندگي داشت از ايران خارج گرديده است. يكي از آنها در سال 1893 به موزة ويكتوريا آلبرت لندن در آمده و ديگري بسيار فرسوده بوده و حاشية آن براي تعمير قالي به لندن فرستاده شد.
قالي شيخ صفي 38/11× 34/5 متر است و تار آن ابريشمي است و نقش ترنجي شانزده پر در وسط دارد كه با دو قنديل آويخته شده است. اين قالي به دستور شاه طهماسب در بالاي متن قالي و چسبيده به حاشية مستطيلي است كه در آن بيتي از حافظ آمده است.
جز آستان توأم در جهان پناهي نيست سر مرا بجز اين در حواله گاهي نيست
زمينه ترنج طلايي، با شاخ و برگ اسلیمی و گلهاي ريز نقش آميخته با اسليمي ماري كه بعداً در مورد نقوش قالي محبت خواهيم كرد.
قالي ترنج و باغ (موزه هنرهاي تزئيني پاريس)
در حقيقت اين يك نيمه قالي است به ابعاد 5/3× 10/4 متر و نيمة ديگر آن در كليساي بزرگ كراكووي (cracovie) لهستان نگهداري مي‌شود. حاشية آن ارغواني و متن نخودي و ترنج قرمز است. در حاشية اصلي آن قابهاي بيضي شكل كه برگها از دو سو آن را در ميان گرفته است به فاصله‌هاي مساوي قراردارد و درون قابها يك در ميان غزالي دونده با يك گل بزرگ ختايي نشانده شده است. در باقي زمينة ارغواني حاشيه، گل و بسته و اسلیمی‌ماري و گل‌ختايي نقش شده است.
- قالي چند ترنج با جانور و درخت در موزة ويكتوريا آلبرت لندن (قالي چلسی)
تار و پود اين قالي ابريشمي است و ريز بافت‌تر از قالي اردبيل است ابعاد آن 00/3× 49/5 متر است و بسيار خوب نگهداري شده است. در بالا و پايين دو ترنج به شكل ستاره هشت پر دارد با چهار قاب گرد هر يك و در فاصلة ترنجها و چسبيده به حاشية دو نيمه ترنج ديگر هست و گمان مي‌رود مربوط به قرن نهم هجري باشد. رنگ متن ارغواني سير و ترنج لاجوردي دارد.
قالي نقش ترنج و گل با جانور (شكارگاه)
اين قالي كه تار و پود آن ابريشمي است و گلهاي زربافت دارد بسيار زير بافت است ولي نه به ريز بافتي قالي شكارگاه صفوي اين قالي به ابعاد 86/1× 27/4 متر است. ترنج آن ورود به رنگ سبز در وسط كه گرداگرد آن رباعي به خط سياه نوشته شده است.
اي در دل لاله داغ از دست غمت واي نرگس و گل فرش حريم حرمت
از حسرت پابوس تو اي سرو روان افتاده گل و سبزه به زير قدمت
در متن آن شاخ و برگ نازك و گلهاي ريز و جانوران درنده و چرنده و آهو و خرگوش ديده مي‌شود گفته مي‌شود اين قالي كار تبريز بوده . در نيمه دوم قرن دهم يافته شده است.
- قالي سراسر گل و جانور (موزه هنرو صنعت وين)
ريز بافت و تار و پود آن ابريشم طول آن 5/7 متر و عرض آن 20/3 متر است. رنگ متن آن سرخ تيره و زمينه حاشيه سبز خزه گون است اين قالي جفت است و نيمة ديگر آن در آمريكاست.
متن قالي از چندين رشته اسيلمي با برگ و گل در هم رفته، گلهاي بسيار بزرگ و پيچ در پيچ ختايي تشكيل شده و گلهاي به رنگهاي مختلف است و حاشية سفيدي دارد در گوشة و كنار متن، اسلیمی‌هاي ماري سفيد و سرخ پراكنده است و در اين ميان جانوران بسيارر ديده مي‌شود. حاشية باريك بيروني سرخ و اسلیمی‌هاي ماري مكرر به رنگ زرد طلايي دارد.
قالي موزة‌ايران باستان (تهران)
اين قالي به ابعاد كوچك 62/1× 27/2 متر است كه در متن سفيد نخودي بسيار روشن و ترنج هشت گوش و كنگره‌دار به رنگ سياه است گويي مرغان كوچك و بزرگ در ميان شاخ و برگ نازك و گلهاي ريز در مايه‌هاي زرد و قهوه‌اي، آجري و لاجوردي شناورند. چهار درخت با ساقه‌هاي سياه باريك و مواج از دو كنارة عرضي در دو جهت بالا و پايين سر برآورده‌اند.
اين قالي ابريشمي در حدود پنجاه سال پيش از مقبرة شيخ صفي الدين به تهران آورده شد.
- قالي موزة آستان قدس رضوي
متن لاكي و حاشيه سبز تيره، نقش زربافت، طول آن 20/5 متر و عرض 48/3 متر مي‌باشد، گفته مي‌شود كه آن را شاه عباس به استان امام هشتم هديه كرده است و اين قالي مربوط به پايان قرن دهم است.
- قالي‌هاي نقش گلداني(موزه لندن و موزة ملي برلين)
نقش گلداني ياه شاه عباس از ديگر نقشهاي زمان صفويان كه بيشتر به روش مينياتور و تذهيب مي‌رود جدا از قالي‌هاي ديگر است. شاخه‌ها حركتي مواج و كشيده دارد. چنانچه نقش قالي گاه با احساس كششي به بالا همراه است. زمينه خالي را شاخه‌هاي نازك با برگهاي ريز و گلهاي سادة پنج برگ پُر مي‌كند. طول قالي نزديك 3 برابر عرض آن است كه نقش گلدان در آن است.
ابعاد قالي گلدان موزة برلين 40/5 × 30/2 متر و متن آن آبي و حاشية لاكي دارد ولي قالي موزه لندن 19/5 × 30/2 متر كه زمينه منفي آن سرخ است هر دو قالي مربوط به قرن دهم است و احتمالاً در اصفهان بافته شده است.
- قاليچه‌هاي خانم رینی راجرز(Rainey Rogers)
اين يك جفت قالي ابريشمي بسيار ريز بافت و پُرز كوتاه است. زمينة حاشية اسلیمی و ترنج لوزي گل روشن بوده و رنگهاي آبي – سبز – قهوه‌اي و برگها به كار رفته است اما رنگ زمينه زرد طلايي مي‌باشد.
- قاليچه‌هاي مقبرة شاه عباس دوم در قم
رنگ متن اين قاليچه‌ها فيروزه‌اي مايل به سبز است و حاشية بسيار باريكي به رنگ طلايي با قابهاي كوچك سرخ رنگ دارد. اين قاليچه‌ها ابريشمي است و خاص مقبرة شاه بافته شده است كه در حجره‌اي دوازده گوش قرار دارد و از آن ميان يكي كه مي‌بايست روي خود قبر گسترده شود زربافت است اين قالي اينك در موزه درایران باستان نگهداري مي‌شود.
دوران شكفتگي زمان صفويان اثر و نشان خاصي بر قالي ايران بجا گذاشت كه بي‌شك تا روزي كه در ايران قالي بافته شود هرگز از ميان نخواهد رفت و آن تحول ژرفي است كه نقاشان آن زمان در طرح و نقش قالي پديد آوردند. آنان نقشهاي ظريف و زيبا و گوناگون، گل بتّه و جانوران و اسلیمی را از ميراث هنر ايراني، چيني و عرب اقتباس و با خلاقيت خود تركيب كردند و همين نگاره‌هاست كه پايه و بنياد نقش كلاسيك ايران گشته و در سراسر جهان نام آور شده است.
پژوهشی از مهدی آقاجانی رفاه
ارتباط با تبریز امروز
اخبار ، گزارشات ، عکسها و فیلم های خود را برای ما ارسال دارید . برای ارسال میتوانید از طریق آدرس تلگرامی یا ایمیل استفاده کنید.
اشتراک در خبرنامه
برای اطلاع از آخرین خبرهای تبریز امروز در کانال تلگرام ما عضو شوید.
فرم تماس با تبریز امروز
کلیه حقوق این سایت متعلق به پایگاه خبری تبریز امروز بوده و استفاده از مطالب آن با ذکر منبع بلامانع
است.
طراحی وتولید
توسططراح وب سایت